İslam’ın Altın Çağı dönemi bilim insanları listesi
İslam’ın Altın Çağı dönemi bilim insanları listesi, İslam’ın Altın Çağı’nda İslam coğrafyası içerisinde çalışmalarını yürüten bilim insanlarının listesidir. Formal bilimler, fiziksel bilimler, doğa bilimleri, sosyal bilimler, uygulamalı bilimler ve disiplinlerarası bilimler üzerine çalışan Müslüman bilim insanları, 8. yüzyılın ortalarından 15. yüzyılın sonlarına kadar uzanan dönemde çalışmalarını yürütmüşlerdir. İslam’ın Altın Çağı döneminde Müslüman bilim insanları içerisinde Arap, Fars, Türk, Kürt olduğu gibi, İslamiyet’i kabul edip Müslüman olan Çinli, Hintli, Yunanlı gibi çok değişik milletlere mensup bilim insanları da mevcuttur.
İslam’ın Altın Çağı’nda Müslüman dünyasının çok büyük bölümü bilimsel, ekonomik, kültürel, sanatsal, siyasi ve dinî yönlerden dünyanın diğer bölgelerindeki medeniyetlerden daha gelişmiş bir durumdaydı. Abbâsîler devrinde, Hârûn Reşîd tarafından Bağdat’ta Beytü’l–Hikme (Bilgelik Evi) adında büyük bir bilim merkezinin kurulması ile başlayan bu dönem, Moğolların 1258’de Bağdat’ı kuşatıp yağmalaması ve böylelikle Abbâsî Hâlifeliği’nin yıkılması sonucunda çöküşe geçse de varlığını sürdürmeye devam etmiş ve 14. yüzyıla kadar, bazı kaynaklara göre ise 15. yüzyıla, hatta 16. yüzyıla kadar sürmüştür.
8. yüzyıl
701 ile 800 arası
Bilim insanı
Yaşamı
Alan(lar)ı
Halil ibn Ahmed el-Ferahidi
718–791
Filoloji
Câbir bin Hayyân
721–815
Tıp, Astronomi, Fizik, Kimya, Simya, Coğrafya
Abdülhamîd bin Vâsi bin Türk
?–830
Matematik
Abdulmelik el-Esmaî
740–828
Zooloji, Dil bilgisi
Yakub bin Tarık
?–796
Astronomi, Matematik
İbrahim el-Fezârî
?–777
Matematik, Astronomi
Muhammed el-Fezârî
?–806
Matematik, Astronomi
Ahmed Nihâvendî
?
Astronomi
Fadl bin Nubaht
?
Astronomi
9. yüzyıl
801 ile 900 arası
Bilim insanı
Yaşamı
Alan(lar)ı
Ali bin İsa el-Usturlâbî
?
Astronomi, Coğrafya
Câhiz
777–869
Tarih, Biyoloji, Edebiyat
İbn Sa’d
777–845
Tarih
Hârizmî
780–850
Astronomi, Coğrafya, Matematik
Hacac bin Yusuf bin Matar
786–833
Matematik
Ebû Saîd Gürgânî
?–845
Geometri, Astronomi, Matematik
Ebû Ma’şer el-Belhî
787–886
Astronomi, Astroloji
Ziryâb
789–857
Şiir, Müzik, Coğrafya, Astronomi, Botanik
Zünnûn-ı Mısrî
796–859
Simya, Tıp
Sind bin Ali
?–864
Astronomi
Abbas bin Saîd Cevherî
800–860
Astronomi, Matematik, Geometri
Fâtıma el-Fihrî
800–880
Akademi, Öğretim
Kindî
801–873
Felsefe, Matematik, Fizik, Kimya, Farmakoloji, Tıp, Psikoloji, Kozmoloji, Müzik
Ahmed bin Musa
803–873
Astronomi, Geometri, Matematik, Teknoloji
Fergânî
805–870
Astronomi
Huneyn bin İshak
809–873
Tıp, Çeviri, Dil bilgisi, Teoloji
Mâhânî
?–880
Matematik, Astronomi
Abbas bin Firnâs
810–887
Astronomi, Mühendislik, Tıp
Dîneverî
815–895
Botanik, Astronomi, Tarih, Matematik, Coğrafya, Metalurji, Ziraat, Kürdoloji
Yakubî
?–897
Coğrafya, Tarih
Belâzürî
820–892
Tarih
İbn Hurdâzbih
820–912
Coğrafya
Ahmed bin Yusuf
835–912
Matematik
Sâbit bin Kurre
836–901
Matematik, Mekanik, Astronomi, Astroloji
Ali bin Rabben et-Taberî
y. 838–870
Tıp, Psikoloji, Psikiyatri
Ahmed bin Sehl el-Belhî
850–934
Coğrafya, Matematik, Tıp, Psikoloji
Battânî
858–929
Astronomi, Matematik
10. yüzyıl
901 ile 1000 arası
Bilim insanı
Yaşamı
Alan(lar)ı
Meryem el-İcliyye
?
Astronomi
Ebû Bekir er-Râzî
865–925
Tıp, Kimya, Simya, Felsefe, Mantık, Teoloji, Dil bilgisi
Fârâbî
872–950
Astronomi, Matematik, Müzik, Felsefe
İbn Fadlan
877–960
Coğrafya, Fıkıh
Ebû Muhammed el-Hemdani
893–945
Tarih, Astronomi, Coğrafya, Kimya, Filoloji
Mesûdî
896–956
Tarih, Coğrafya
İstahrî
?–957
Coğrafya, Edebiyat
Abdurrahman es-Sufî
903–986
Astronomi, Matematik
İbn Havkal
?–978
Coğrafya, Tarih
Ali bin Abbas el-Mecusî
932–y. 988
Tıp, Fizik
İbn Miskeveyh
932–1030
Tarih, Teoloji, Tıp, Biyoloji, Felsefe
Zehrâvî
936–1013
Tıp, Cerrahi, Kimya
Ebû’l Vefâ el-Bûzcânî
940–998
Astronomi, Matematik
Hucendî
940–1000
Astronomi, Matematik
Firdevsî
940–1020
Şiir, Edebiyat
Ebû Mansûr el-Herevî
?
Tıp
Siczî
945–1020
Astronomi, Geometri, Matematik
İbn Yunus
950–1009
Astronomi, Matematik
İbn’ül–Fakîh
?
Tarih, Coğrafya
Kerecî
953–1029
Matematik, Mühendislik, Geometri
11. yüzyıl
1001 ile 1100 arası
Bilim insanı
Yaşamı
Alan(lar)ı
Ebû Nasr Mansûr
960–1036
Matematik, Astronomi
İbnü’l–Heysem
965–1040
Fizik, Optik, Tıp, Astronomi, Felsefe, Teoloji, Matematik
Mâverdî
972–1058
Sosyoloji, Siyaset bilimi, Hukuk, Teoloji
Bîrûnî
973–1048
Astronomi, Matematik, Fizik, Kimya, Tıp, Felsefe, Antropoloji, Sosyoloji, Jeodezi, Tarih, Teoloji
İbn Sînâ
980–1037
Tıp, Felsefe, Kimya, Simya, Astronomi, Fizik, Mantık, Kelâm, Şiir
Felsefe, Astronomi, Tıp, Matematik, Psikoloji, Teoloji
Şerefeddin et-Tûsî
1135–1213
Astronomi, Matematik
Cezerî
1136–1206
Sibernetik, Mühendislik, Makine, Robotik
İbn-i Cübeyr
1145–1217
Coğrafya, Şiir
Ferîdüddin Attâr
1145–1221
Tıp, Farmakoloji, Şiir, Tasavvuf
İbn Şeddad
1145–1234
Tarih, Hukuk
Fahreddin er-Râzî
1149–1209
Fizik, Felsefe, Kelâm, Mantık, Metafizik, Tarih, Hukuk, Astronomi, Teoloji, Edebiyat
Abdüllâtif el-Bağdâdî
1162–1231
Tıp, Felsefe
Nureddin Batrucî
?–1204
Astronomi
13. yüzyıl
1201 ile 1300 arası
Bilim insanı
Yaşamı
Alan(lar)ı
Necibüddin Semerkandî
?–1222
Tıp
Muhyiddin İbnü’l–Arabî
1165–1240
Felsefe, Tasavvuf, Şiir
Muhammed Ufî
1171–1242
Tarih, Filoloji
İbnü’l–Hâcib
y. 1175–1249
Dilbilim, Hukuk
İbnü’l–Baytâr
1197–1248
Tıp, Farmakoloji, Botanik
Müeyyeddîn Urdî
1200–1266
Astronomi, Matematik
Nasîrüddin Tûsî
1201–1274
Astronomi, Coğrafya, Fizik, Matematik
İbn Ebî Useybia
1203–1270
Tıp, Tarih
Zekeriya el-Kazvinî
1203–1283
Astronomi, Coğrafya, Fizik, Jeoloji, Matematik
İbn-i Lubudi
1210–1267
Tıp, Astronomi, Matematik, Felsefe
İbn Nefîs
1210–1288
Tıp, Fizyoloji, Anatomi, Sosyoloji, Biyoloji, Hukuk, Felsefe
Esireddin el-Ebherî
?–y. 1262
Matematik, Astronomi, Felsefe
Şemseddin Şehrezûrî
?–y. 1290
Tıp, Tarih
Muhyiddin el-Mağribî
1220–1283
Astronomi, Astroloji, Matematik
Kutbüddîn Şîrâzî
1236–1311
Tıp, Matematik, Astronomi, Fizik, Coğrafya, Felsefe
Reşîdüddîn Hemedânî
1247–1318
Tarih, Tıp
Şemseddin Semerkandî
1250–1310
Astronomi, Matematik
Dimeşkî
1256–1327
Coğrafya, Tarih
Fahreddin Ahlatî
1260–?
Astronomi
14. yüzyıl
1301 ile 1400 arası
Bilim insanı
Yaşamı
Alan(lar)ı
İbn Teymiyye
1263–1328
Sosyoloji, Fıkıh, Hukuk
Kemâleddin el-Fârisî
1267–1319
Matematik, Fizik, Optik
Ebü’l–Fidâ
1273–1331
Felsefe, Tarih, Coğrafya
Zehebî
1274–1348
Tarih, Teoloji, Fıkıh
Hamdullah el-Müstevfî
1281–1340
Coğrafya, Tarih, Şiir
Ahmed Eflâkî
y. 1290–1360
Astronomi
İbn Kesir
1301–1373
Tarih
İbn Battûta
1304–1369
Coğrafya
İbnu’ş–Şâtir
1304–1375
Astronomi
Şemseddin Halîlî
1320–1380
Matematik, Astronomi
İbn Haldun
1332–1406
Felsefe, Tarih, Sosyoloji, Ekonomi, Siyaset bilimi, Demografi
Ahmedî
1334–1413
Tıp, Şiir
Aydınlı Hacı Paşa
1339–1413
Tıp, Teoloji
Kadızâde-i Rûmî
1364–1436
Astronomi, Matematik
15. yüzyıl
1401 ile 1500 arası
Bilim insanı
Yaşamı
Alan(lar)ı
Makrîzî
1364–1442
Tarih
Cemşîd el-Kâşî
1380–1429
Astronomi, Tıp, Matematik
Molla Abdülvacid
?–1434
Astronomi
Sabuncuoğlu Şerefeddin
1385–1468
Tıp, Cerrahi
Şükrullâh
1388–1468
Tarih
Akşemseddin
1389–1459
Tıp, Tasavvuf
Uluğ Bey
1394–1449
Astronomi, Matematik
Ali Kuşçu
1403–1474
Astronomi, Matematik, Dilbilim, Fizik, Felsefe
İbn Tağrıberdî
1410–1470
Tarih, Şiir, Müzik
II. Mehmed
1432–1481
Fizik, Mühendislik
İbn Gazi el-Miknasi
1437–1513
Matematik, Hukuk
İdris-i Bitlisî
1457–1520
Siyaset bilimi, Tarih, Edebiyat
Bircendî
?–y. 1527
Astronomi, Matematik, Fizik
Sonraki yüzyıllara ait bazı önemli isimler
Bilim insanı
Yaşamı
Alan(lar)ı
Pîrî Reis
1470–1553
Coğrafya, Kartografya
Matrakçı Nasuh
1480–1564
Minyatür, Coğrafya, Kartografya, Matematik, Felsefe, Tarih,
Mimar Sinan
y. 1490–1588
Mimarlık, Mühendislik, Matematik
Dâvûd-i Antâkî
?–1597
Tıp, Farmakoloji
Takiyüddin
1526–1585
Matematik, Astronomi, Mühendislik, Mekanik, Optik
Şeref Han
1543–1603
Siyaset bilimi, Tarih, Şiir, Edebiyat
Bahaüddin Amilî
1547–1621
Matematik, Mimarlık, Astronomi, Felsefe, Şiir
Hezârfen Ahmed Çelebi
y. 1609–1640
Mühendislik, Astronomi, Tıp, Müzik, Şiir
Lâgarî Hasan Çelebi
17. yüzyıl
Mühendislik, Roketçilik, Astronomi
Tezkireci Köse İbrahim Efendi
17. yüzyıl
Matematik, Astronomi
Kâtip Çelebi
1609–1657
Coğrafya, Kartografya, Tarih, Edebiyat
Evliya Çelebi
1611–1683
Coğrafya, Edebiyat
Ahmed-i Hânî
1650–1707
Astronomi, Şiir, Tarih, Edebiyat, Fıkıh
Resim galerisi
15. yüzyılda Avrupa’da çizilmiş olan Câbir bin Hayyân portresi.
8. yüzyılda Câbir bin Hayyân’ın yapmış olduğu damıtma imbiği çizimi ve açıklaması. Batı’da daha ziyade “Geber” diye bilinen Câbir, İslamiyet’te fen bilimlerinin temelini atmış olan çok yönlü bir bilim insanıdır.
Sovyetler Birliği döneminde Hârizmî’nin 1200. yaş günü anısına basılan posta pulu, 1983.
Ürdün’ün başkenti Amman’da bulunan Ürdün Müzesi’ndeki Fâtıma el-Fihrî heykeli.
1962 yılına ait Irak posta pulu üzerindeki Kindî tasviri.
Ahmed bin Musa tarafından yapılan “rüzgârda sönmeyen lamba” çizimi.
Mısır’ın başkenti Kahire’ye bağlı Roda Adası’nda yer alan Fergânî heykeli.
Huneyn bin İshak’a ait bir el yazmasından kalan ve gözün anatomisini anlatan çizim.
Tarihî kaynaklarda icat ettiği bir gereçle uçtuğu kaydedilen Endülüs doğumlu Abbas bin Firnâs’ın Bağdat Uluslararası Havaalanı’nın dışında bulunan heykeli.
Antik Yunan matematikçisi ve astronomu Apollonios’un Konikler adlı kitabının Arapça çevirisinden sayfalar. Eserin Arapçaya çevirisini Sâbit bin Kurre yapmıştır.
Ahmed bin Sehl el-Belhî’nin 921 yılında çizdiği Akdeniz haritası. Haritadaki bölge adları daha sonra Latin alfabesiyle yazılmıştır.
Arap astronom ve matematikçi Battânî’yi usturlap ile tasvir eden resim.
Roma hekimi Dioscorides’in MS 1. yüzyıla ait el yazmasından alınıp Arapçaya çevrilen bu sayfada, şifalı bir karışım hazırlayan bir hekim görülmektedir.
Fârâbî’nin doğumunun 1100. yıl dönümü için basılan bir Sovyet posta pulu, 1975.
Abdurrahman es-Sufî’nin Sabit Yıldızlar Kitabı eserinden bir sayfa, y. 964.
Endülüslü hekim Zehrâvî, Córdoba’daki hastanede bir hastayı tedavi ediyor.
Fars edebiyatının en büyük eserlerinden biri olarak kabul edilen, 977–1010 yılları arasında yazılan ve 60.000 beyit civarında hacme sahip olan Şehnâme’nin yazarı Firdevsî’nin Tahran’da yer alan heykeli.
İbnü’l–Heysem’in temsilî bir resmi.
Bîrûnî’nin doğumunun 1000. yıl dönümü anısına 1973 yılında basılan Sovyet posta pulu.
11. yüzyıl dolaylarından kalma, Bîrûnî tarafından yapılmış olan ve Ay’ın farklı evrelerini gösteren çizim.
1950 yılında, Pehlevî İranı döneminde basılmış olan posta pulunda İbn Sînâ portresi.
İbn Sînâ’nın yaptığı bu çizimde insanın sindirim sistemi gösterilmektedir.
Ömer Hayyam’ın temsilî bir portresi.
Gazzâlî’nin Kimyâ-yı Sa’âdet kitabının 1308 tarihli kopyası, Fransa Ulusal Kütüphanesi.
12. yüzyılda Arap coğrafyacı İdrîsî’nin çizmiş olduğu dünya haritası.
İspanya’nın Córdoba şehrinde bulunan İbn Rüşd heykeli. Córdoba, İbn Rüşd’ün doğum yeridir.
Cizreli mühendis ve mucit Cezerî’nin en ünlü ve en çok duyulan icadı olan “filli su saati”.
Cezerî’nin otomatlar hakkındaki çalışmalarının bir kopyasından alınan bir masa aygıtı.
2009 yılında Azerbaycan’ın çıkarmış olduğu posta pulu üzerindeki Nasîrüddin Tûsî tasviri.
İbn Nefîs’in tıbbi eserlerinden birinin açılış sayfası.
Modern öncesi tarihte diğer tüm ünlü kâşiflerden daha fazla seyahat etmiş olan İbn Battûta.
Cezayir’in Béjaïa kasabasının girişinde bulunan İbn Haldun büstü.
Sabuncuoğlu Şerefeddin tarafından çizilen, psikiyatrik tedavi yöntemlerini gösteren ilk renkli resimlerden biri.
Pîrî Reis’in 1513’te tamamladığı dünya haritasının günümüze ulaşan bir parçası.
Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin Süleymaniye şehrinde yer alan Ahmed-i Hânî heykeli.
Notlar
^Câbir bin Hayyân, “çeliklerde paslanmanın önlenmesini sağlamak” için çalışmalar yürütmüştür. Ayrıca maddenin en küçük parçasını “cüz-ü la yetecezza” (atom) olarak tarif etmiş ve bunun parçalandığında Bağdat’ın altını üstüne getirebilecek bir enerjiyle yüklü olduğunu tespit etmiştir. Yani Câbir; nükleer enerjiden bahseden, atom bombasının üretilmesinden 1000 sene önce atomun parçalanabileceğini ve sonucunda büyük bir güç meydana geleceğini ilk söyleyen bilim insanıdır.
^Ali bin İsa el-Usturlâbî, usturlap üzerine bir inceleme yazmış ve astrolojiye karşı çıkmıştır.
^Hârizmî, sayıların kareköklerini hesaplama yöntemini açıklamış ve cebirsel denklemler konusundaki çalışmalara öncülük etmiştir. Bir dönem bulunduğu Hindistan’da, Hintlerin sayıları ifade etmek için harfler ya da heceler yerine basamaklı sayı sistemini kullandıklarını saptayan Hârizmî; bu konuda yazmış olduğu kitabının Latinceye tercüme edilmesi sonucu, sembollerden oluşan bu sistem ve 0 (sıfır) rakamı 12. yüzyılda Batı dünyasına sunulmuştur.
^Fâtıma el-Fıhrî, UNESCO ve Guinness Dünya Rekorları gibi bazı kurumlar tarafından “dünyanın en eski üniversitesi” veya “sürekli faaliyet gösteren en eski yükseköğrenim kurumu” olarak gösterilen ve günümüzde Fas’ta bulunan Karaviyyîn Üniversitesi’nin temellerini atmıştır. Bir cami olarak kurulmuş ve daha sonra İslam’ın Altın Çağı’nın önde gelen eğitim merkezlerinden biri hâline gelmiştir.
^Müslüman bilim insanı Kindî, Albert Einstein’dan 1100 yıl önce izafiyet (görecelik) görüşünü ortaya atmıştır. Kindî’ye göre, “bütün varlıklar ve varlığın fiziki olayları izafidir. Zaman, mekân, hareket, birbirlerinden bağımsız değildirler. Aksine bunların hepsi birbirine bağlı izafi olaylardır.”
^Bilinen en eski göz anatomisi çizimleri Huneyn bin İshak’a aittir.
^Tarihî kaynaklar, Endülüslü Abbas bin Firnâs’ın uzun çalışmalar sonunda yeni bir keşifte bulunup bir cihaz yaptığını, üzerine kumaş geçirip büyük kuş kanatları gibi bir kanat yapıp taktığını ve bu aleti çalıştırarak havalanıp uçtuğunu kaydederler. Üstelik havada uzun süre kuşlar gibi süzüldüğünü, daha sonra da yavaşça yere indiğini söylerler. İbn Firnâs’ın bu başarısı, modern uçağın babası sayılan Wright Kardeşler’den 1023 yıl öncesine dayanmaktadır.
^Dîneverî; Kürt tarihi, etnolojisi ve aşiretleri üzerine çalışmalar yapan ilk bilim insanıdır. Bu nedenle ilk Kürdolog olarak tarihe geçmiştir. Kürtlerle ilgili çalışmalarını Ensab el-Ekrad (Kürtçe: Nîjada Kurdan, Türkçe: Kürtlerin Soyu) isimli eserinde toplamıştır. Henüz herhangi bir nüshası günümüze ulaşmayan bu eserin varlığı ise kendisinden çok sonra yaşamış yazarlar tarafından yapılan alıntılar ve ifadeler sayesinde öğrenilmiştir.
^Battânî’nin astronomideki en çok bilinen başarılarından biri, güneş yılını “365 gün, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye” olarak ölçmüş olmasıdır. Yapmış olduğu çalışmalar, ileride Johannes Kepler, Tycho Brahe, Nicolaus Copernicus, Galileo Galilei, Christopher Clavius, Edmond Halley gibi Avrupalı astronomlar üzerinde büyük bir etki yaratmıştır.
^10. yüzyılda Suriye’de yaşayan ve İslam dünyasının ilk Müslüman kadın astronomu olan Meryem el-İcliyye, yaptığı özel bir usturlap ile gök cisimlerinin yüksekliğini ölçmüştür.
^Râzî; göz ameliyatını yapan, bağırsağın ameliyat dikişlerinde kullanılmasını sağlayan, çiçek, suçiçeği, kızamık gibi hastalıklar hakkında kapsamlı yazılar yazan ilk hekimdir. Ayrıca inorganik ve organik kimyada öncü çalışmalara imza atmış, petrolün ilk defa damıtılıp naft adı altında kullanılmaya başlanmasını sağlamıştır. Râzî, birçok felsefi eserin de yazarıdır.
^Râzî, özellikle peygamberlik ve vahiy kavramlarıyla ilgili olan din eleştirileriyle de bilinmektedir. Birçok kaynak, Râzî’nin peygamberliği ve dini gereksiz ve yanıltıcı olarak gördüğünü, tüm insanların Tanrı tarafından verilen akıl yoluyla gerçeğe erişme yeteneğine sahip olduğunu düşündüğünü iddia etmektedir. Bundan ötürü Râzî; bazıları tarafından “özgür düşünür”, bazıları tarafından da “deist” olarak tanımlanmıştır. Ancak bazı tarihçiler de çeşitli kanıtlara dayanarak, Râzî’nin vahyedilmiş dini reddetmediğini savunmaktadırlar. Nitekim İngiliz tarihçi Edward Granville Browne (1862–1926), onu “Müslüman hekimlerin en büyüğü ve en orijinali” olarak nitelendirmiştir. Bazı tarihçiler ise, Râzî’yi deist olarak gösteren kaynakların şüpheyle karşılanması gerektiğini savunmaktadırlar.
^Eskiden Batı’da “Azophi” olarak tanınan Abdurrahman es-Sufî, bugün “galaksi” oldukları anlaşılan şeylerin ilk kaydını yapmıştır. Ayrıca günümüzde “Andromeda” olarak bilinen galaksi, ilk defa 964 yılında es-Sufî tarafından keşfedilmiştir. es-Sufî’nin adı, daha sonraları bir Ay krateri ve bir küçük gezegene de verilmiştir.
^Fars bilim insanı İbn Miskeveyh, canlıların oluşumunu cansız maddeden bitkiye, bitkiden hayvana, hayvandan maymuna ve son olarak da maymundan insana olacak şekilde sıralamıştır. Ona göre Tanrı maddeyi yaratır, ardından madde suya ve buhara dönüşür. Sonra mineraller meydana gelir ve bu minerallerden de bitkiler oluşur. Bitkiler de uzun bir zaman sonra hayvansı özellikler taşıyan canlıya dönüşür ve bunların erkek ve dişi şeklinde cinsiyetleri olur. Miskeveyh’e göre hayvanlar âleminde ve hayvanların en üst mertebesinde insana benzeyen bir hayvan vardır. Bu canlı hem insana hem de maymuna benzemektedir. Hayvanlar âlemindeki en üst katmana da daha sonra dil, zekâ vb. yetenekler kazanan insan geçmiştir. Miskeveyh’in eserlerini inceleyen İslam âlimi Muhammed Hamidullah (1908–2002), Miskeveyh’in görüşlerini Darwinci evrimsel düşünceyle karşılaştırmıştır.
^Endülüslü Zehrâvî, Orta Çağ İslam dünyasının tıp alanındaki önde gelen isimlerinden biri olmuş ve Batı dünyası da dâhil “cerrahinin babası” olarak kabul görmüştür. Zehrâvî’nin kullandığı cerrahi alet ve uygulamalar, modern tıp bilimine öncülük etmiştir. İcat ettiği cerrahi aletlerden bazıları günümüzde hâlâ kullanılmaktadır. Ayrıca Zehrâvî, dış gebeliği tanımlayan ilk doktor olmasının yanı sıra, hemofilinin kalıtsal doğasını da belirleyen ilk kişidir.
^Yoğunluk aleti olan piknometre, matematikte kosinüs formülü, sekant, kosekant kavramları ve üçgenin alan formülleri, Ebû’l Vefâ el-Bûzcânî tarafından bulunmuştur. Bûzcânî’nin trigonometride ortaya koyduğu özdeşliklerden bazıları günümüzde aynen kullanılmaktadır.
^İbnü’l–Heysem; görme hadisesi ve anatomisinin açıklanması; karanlık oda, mercek, prizma, aynalar, optik, atmosfer basıncı, atmosfer tabakasının kalınlığı gibi konularda öncü çalışmalar yürütmüştür. “Modern optiğin babası” olarak da anılan İbnü’l–Heysem, ışığın bir nesneden yansıdığını, sonra gözlere geldiğini ve böylece görüntünün gerçekleştiğini ilk açıklayan kişiydi ve bu açıklamasıyla Batlamyus’un görüşlerini çürütmüştü.
^Tüm zamanların en etkili astronomlarından biri olarak kabul edilen Bîrûnî, hem kendi çağdaşlarını hem de kendinden sonraki Batılı astronomları önemli ölçüde etkilemiştir. Isaac Newton’dan 700 sene önce, Newton’ın matematiksel olarak ispatladığı yerçekimi kuramı üzerine ilk fikirleri Bîrûnî ileri sürmüştür. Geliştirdiği teleskoplar ile gözlemleri sonucunda gezegenlerin Güneş etrafında döndüğünü doğrulayan Galileo’dan 600 sene önce de “dünyanın döndüğü” fikrini savunmuştur.
^İslam’ın Altın Çağı’nın en önemli bilginlerinden biri olan, “polimerik erken tıbbın babası” olarak bilinen ve Batı’da “Avicenna” diye anılan İbn Sînâ, tıp ve felsefe alanına ağırlık verdiği değişik alanlarda 200 kadar kitap yazmıştır. Batılılarca “tabiplerin önderi” olarak görülen İbn Sînâ, “Büyük Üstat” ismiyle de tanınmaktadır. Tıp alanında yedi yüzyıl boyunca temel kaynak eser olarak süregelen El-Kanun fi’t-Tıb (Tıbbın Kanunu) adlı kitabı ile ünlenmiştir.
^Fars hezârfen Ömer Hayyam, bilhassa matematik ve astronomi alanında önemli çalışmalar yapmıştır. Cebir, binom, paralel çizgiler teorisi, orantı ve sayılar teorisinde kendinden önceki matematikçileri geride bırakarak harf ve işaretlere dayalı teoriler geliştirmiştir. Birinci, ikinci ve üçüncü derece denklemleri sınıflandıran ilk kişi de Hayyam’dır. Bir gök bilimci olarak, güneş yılına dayalı olan ve Gregoryen takvimden daha doğru olan Celâlî takvimini tasarlamıştır. Bir şair olarak ise, ünü pek çok bölgeye yayılmış rubaileriyle tanınmıştır.
^Ebü’l–Berekât Bağdâdî, kendi teorisinde hız ve ivmenin iki farklı şey olarak ele almış ve gücün ivme ile değil, hız ile orantılı olduğunu söylemiştir.
^Hazinî, kendisinden 500 yıl sonra Isaac Newton’ın ispatladığı “her cismi yerkürenin merkezine doğru çeken bir güç olduğu” görüşünü, yani “yerçekimi ivmesinin var olduğunu” savunmuştur. Roger Bacon’dan 100 yıl önce de, dünyanın merkezine doğru yaklaştıkça suyun yoğunlaştığı fikrini ortaya atmıştır. Ayrıca birçok İslam şehrinde kıblenin nasıl bulunabileceği konusunda çalışmalar yapmıştır.
^1091’de Akdeniz’de Müslümanlardan geri alınan Sicilya’nın yeni kralı II. Roger, 1138’de Arap âlim İdrîsî’yi sarayına çağırarak ondan Müslümanların coğrafya ve haritacılık çalışmalarına dayalı bir dünya haritası çizmesini istemiştir. İdrîsî’nin tamamlaması 15 yılı aşkın bir süre alan bu dünya haritası, Avrupalıların o zamana dek sahip olduğu en doğru haritadır ve doğuda Kore’ye kadarki toprakları göstermektedir.
^Batı’da “Averroes” diye bilinen İbn Rüşd’ün felsefi eserleri arasında İslam felsefesi ve Aristoteles üzerine çok sayıda yorum yer almaktadır ve bu nedenle Batı dünyasında “rasyonalizmin babası” olarak bilinmektedir.
^Cizreli mühendis Cezerî’nin, sibernetiğin ilk adımlarını attığı ve ilk robotu yapıp çalıştırdığı kabul edilmekte ve ünlü Rönesans sanatçısı Leonardo da Vinci’ye ilham kaynağı olduğu düşünülmektedir. Sibernetik alanının en büyük dâhisi olarak görülen Cezerî, yaklaşık 50 mekanik cihazı ve bunların nasıl inşa edileceğine dair talimatları tanımlamıştır. Bunlar arasında daha çok ”filli su saati” icadıyla tanınmaktadır. Ayrıca pistonlu motorlarda kullanılan ve doğrusal hareketi dönme hareketine çeviren krank mekanizmasını yapmıştır.
^İbnü’l–Arabî’nin kozmolojik öğretileri Müslüman dünyasının birçok yerinde baskın dünya görüşü hâline gelmiştir.
^Nasîrüddin Tûsî, astronomi alanında gezegen hareketlerinin çok doğru tablolarını ve güncellenmiş bir gezegen modelini oluşturmuş ve Batlamyus astronomisini eleştirmiştir. İran’ın doğusundaki Meraga’da bulunan bir gözlemevinde çalışan Tûsî ve arkadaşları, gezegenlerin yörüngesindeki ufak sapmalara açıklık getirmek için ince ayarlamalar yapmışlardır. Bu yönlerden Tûsî, Orta Çağ İslam dünyasının en büyük bilim insanlarından biri olarak kabul edilmektedir. Tûsî’nin, Copernicus’in çalışmalarını etkilemiş olabileceğine inanmak için de ciddi sebepler vardır.
^İbn Nefîs, pulmoner dolaşım ile birlikte kılcal damar ve koroner dolaşımları ilk keşfeden kişidir. Zira bunlar dolaşım sisteminin temelini oluşturmaktadır ve nitekim kendisi de bu keşifleri sebebiyle “dolaşımsal fizyolojinin babası” ve “Orta Çağ’ın en büyük fizyoloğu” olarak görülmüştür. İbn Nefîs, Yunan hekim Galen’in dolaşım hakkındaki görüşlerine de reddiye yapmıştır.
^Fas’ta doğan Berberî âlim İbn Battûta, 28 yılı aşkın seyahat yaşamında, Avrupalılarca çok az bilinen Afrika, Orta Doğu ve Uzak Doğu’ya pek cesur sayılabilecek yolculuklar yaptı. Buralarda yaşayan toplumların devlet ve toplum yapılarını, inançlarını, âdetlerini ve farklı coğrafyaların doğal güzelliklerini, yapıtlarını ve ürünlerini inceleyen ünlü seyahatnâmesini yazdı. İbn Battûta, modern öncesi tarihte diğer tüm ünlü kâşiflerden daha fazla seyahat etmiş, toplam 117.000 km ile Zheng He’yi yaklaşık 50.000 km ve Marco Polo’yu da 24.000 km ile geride bırakmıştır.
^İbn Haldun; modern tarihyazımının, sosyolojinin, iktisatın, hukukun ve demografinin öncülerinden kabul edilmektedir. Adını tarihe geçiren yedi ciltlik dünya tarihi Kitâbü’l–İber ve onun giriş kitabı olarak düşündüğü Mukaddime eserlerini yazmıştır. Ayrıca günümüzde pek çok kez duyulan “Coğrafya kaderdir” sözü, sıklıkla kendisine ve Mukaddime‘sine atfedilmektedir.
^Timur İmparatorluğu’nun 4. hükümdarı olan ve aynı zamanda bir matematik ve astronomi bilgini olan Uluğ Bey, Dünya’nın Güneş etrafındaki dönüşünü “365 gün, 6 saat, 9 dakika, 6 saniye” olarak hesaplamıştır. Ki bu hesap, günümüzdeki değerden sadece 58 saniyelik farka sahiptir.
^Semerkant’ta doğup büyüyen ve Osmanlı hükümdarı II. Mehmed’in ricası üzerine İstanbul’a gidip ölümüne kadar orada çalışmalarını yürüten Ali Kuşçu, İstanbul’da bir yandan talebe yetiştirirken bir yandan da gök cisimlerini araştırarak bilimsel eserler yazmıştır. Güneş saatleri icat edip İstanbul’un enlem ve boylamını bugünkü değerlerle bire bir hesaplamıştır. Ali Kuşçu’nun adı, daha sonraları Ay’daki bir kratere verilmiştir.
^“Fâtih Sultan Mehmed” olarak bilinen 7. Osmanlı padişahı II. Mehmed’in sahip olduğu bilimsel bilgi birikim ve kendi döneminde yaptığı eğitim ve kültürel faaliyetler, onun siyaset ve askeriyenin yanı sıra “bilim insanı” yönünün de olduğu görüşünün ortaya çıkmasına yol açmıştır. II. Mehmed, İstanbul’un Fethi’nden önce “şahi” adlı topu icat etmesinden ötürü kimileri tarafından havan ve yivli topların mucidi sayılmaktadır. Bunların yanı sıra kimi tarihçiler II. Mehmed’i Rönesans hükümdarları arasında sayarlar. Halil İnalcık, Fâtih’i çağdaş Rönesans hükümdarı arasında saymanın biraz abartılı olacağını, çünkü onun her şeyden önce bir İslam hükümdarı olduğunu ve bu gayeyle mücadele ettiğini belirtmektedir.
^Hezârfen Ahmed Çelebi’nin varlığıyla ilgili tartışmalar olsa da, pek çok tarihçi onun muhtemelen yaşadığını ancak Evliya Çelebi’nin olayı biraz abartmış olabileceğini düşünmektedir. Yine de Hezârfen’in varlığıyla ilgili tartışmalar için şuraya bakınız.
^Lâgarî Hasan Çelebi’nin barut macunundan hazırlanmış fişekler vasıtasıyla ve rokete benzer bir araçla uçtuğu hadisesi, pek çok tarihçiye göre “tarihsel” bir vakadır. Bu yönüyle Lâgarî, roketçiliğin atası sayılmakta ve “ilk insanlı roket uçuşunu gerçekleştiren kişi” olduğu söylenmektedir.