Hülâgû هولاگو
İran İl Hanı
İlhanlı hükümdarı
Hüküm süresi	1256 – 8 Şubat 1265
Sonra gelen	Abaka Han
Doğum	15 Ekim 1218
Ölüm	8 Şubat 1265 (46 yaşında) Meraga
Defin	Şahi Adası, Urmiye Gölü
Eş(ler)i	Dokuz Hatun Guyuk Hatun Kutuy Hatun Ölcey/Olcay Hatun Yesuncin Hatun
Çocuk(lar)ı	Abaka Han Ahmet Teküder Tandon Han Hıyaksemet Han Tarakay Han
Hanedan	Börçigin
Babası	Tuluy
Annesi	Sorgaktani Hatun
Dini	Budizm[1][2]
İmza

Hülâgû Han (1217 – 8 Şubat 1265, Moğolistan), Batı Asya’nın çoğunu ele geçiren Moğol hükümdar. İlhanlılar’ın kurucusudur. Cengiz Han’ın torunu olmakla birlikte Moğol İmparatorluğu’nun diğer büyük hanlarından Mengü Han, Arıkbuka Han ve Kubilay Han’ın da kardeşidir. Annesi Sorgaktani Hatun ve karısı Dokuz Hatun, tıpkı yakın arkadaşı ve komutanı olan Ketboğa gibi dinine bağlı birer Nasturi Hristiyanlardı. Moğol İmparatorluğu’nun dinlere karşı alışılmış hoşgörüsüne karşın Hülâgû’nün Müslümanlara olan düşmanlığında bu üçünün etkisi olduğu düşünülüyor.

Hülâgû, Cengiz Han’ın oğullarından biri olan Tuluy ile nüfuzlu bir Keraite prensesi ve Tuğrul Han’ın yeğeni olan Sorghaghtani Beki’nin çocuğu olarak 1217’de doğdu. Hülegu’nun çocukluğuna dair, Câmiu’t-Tevârîh’te verilen bir anekdot dışında pek bir şey bilinmemektedir ve o bir zamanlar büyükbabası Cengiz Han’la 1224‘te Kubilay ile tanışmıştı. Hülâgû’nun çağdaşı, yakından tanıdığı ve görüştüğü Vardan Arevelçi’ye göre Tatar ailesi; Cengiz, Ögeday, Hülâgû ve Abaka Han, Çin’in yanındaki Bulgar ülkesinden ortaya çıkmışlardı.

Hülâgû’nun kardeşi Mengü Han 1251’de Büyük Han olarak atanmıştı. 1255 yılında ağabeyi Mengü, Hülâgû’yu güneybatı Asya’da kalan Müslüman devletleri fethetmek veya yok etmek için devasa bir Moğol ordusuna liderlik etmekle görevlendirdi. Hülâgû’nun seferi güney İran’daki Lurlara boyun eğdirmeyi, Nizari İsmaili devletinin (Haşhaşiler) yok edilmesini, Bağdat’taki Abbasi Halifeliğinin boyun eğdirilmesini veya yok edilmesini, Suriye’nin Şam’da yerleşik Eyyûbî devletlerinin boyun eğdirilmesini veya yok edilmesini ve son olarak Mısır’daki Bahrî Memlük Sultanlığı’nın teslim alınmasını veya yıkılmasını hedefliyordu.

Mengü Han, Hülâgû’ye teslim olanlara iyi davranmasını, karşı koyanları ise tamamen ortadan kaldırmasını emretti.

Hülâgû belki de o zamana kadar toplanmış en büyük Moğol ordusuyla yola çıktı. Mengü Han’ın emriyle her on Moğol erkeğinden ikisi 1253’te Hülâgû’nun ordusu için toplandı. Hülâgû o zamana kadarki en büyük Moğol ordusunun başında sefere çıktı.

1255’te Mâverâünnehir’e vardı. Luristan Atabeyliği kolayca ele geçirildi. Lurs’u kolayca yok etti.

Haşhaşilerden alınmasının imkânsız olduğu düşünülen Alamut Kalesi’ni almak için sefere çıktı ancak kaleler çok sert bir şekilde direniyordu. Haşhaşilerin lideri olan Rükeneddin Hürşah Maymundiz Kalesi’nde bulunuyordu. Hülagu kaleyi 4 gün boyunca kuşattı. Hayatından endişe eden Rükneddin Hürşah Hülagu’ya elçi göndererek eğer kendisinin ve ailesinin canını bağışlarsa bütün kaleleri teslim edeceğini söyledi fakat kaledeki Mülhid suikastçiler Hürşah’ı rehin aldılar. Bunun üzerine Hülagü, Hürşah’ın canını bir şekilde kurtarmasını söyledi. Kaleye girildikten sonra Hürşah teslim oldu daha sonra diğer kalelerin önüne giderek teslim olmalarını emretti.

Haşhaşiler, 1256’nın başlarında halklarının hayatını bağışlayan bir anlaşmayı kabul ederek, zaptedilemez kaleleri Elemût’u savaşmadan teslim ettiler. Alamut kalesi komutanı Mukaddem el Din ilk önce tereddüt edip direnmeye devam etti ancak 4 gün sonra direnmekten vazgeçip kaleyi Moğollara teslim etti. Kaleye giren Moğollar kaleyi tahrip edip yağmaladı, meşhur kütüphanesini ele geçirip yaktılar.

Hülâgû, Baycu’ya Anadolu’ya çekilme emrini verirken güç üssü olarak Azerbaycan’ı seçti. En az 1257’den itibaren Avrupa, Orta Doğu ve Asya ana karasındaki her büyük dinsel çeşitlilikten Müslümanlar ve Hıristiyanlar Hülâgû’nün ordusunun parçasıydı.

Lemeser kalesi 1 yıl sonra ele geçirildi ancak Girduh kalesi 1270 yılına kadar direndi Mönge Han’ın emriyle başta Nizarilerin imamı Rükneddin Hürşah olmak üzere 100.000’i aşkın Nizari İsmaili katledildi.

Daha sonra Bağdat’a yönelen Moğol ordusu, halifeye yapılan teslim ol çağrısına olumsuz cevap verilmesini, Büyük Han’ın da emrine uygun olarak istila bahanesi olarak kullandı.

Hülâgû’nün Moğol ordusu Kasım 1257’de Bağdat’a doğru yola çıktı. Bağdat’a yaklaştığında Hülâgû, Dicle’nin hem doğu hem de batı yakasındaki şehri tehdit etmek için orduyu bölümlere ayırdı. Böylece şehir her taraftan tehdit edilecekti.

Hülâgû halifeden teslim olmasını istediğinde, halife El-Muta’sim eğer kendisine saldırırsa Allah’ın gazabına uğrayacağını söyleyerek teslim olmayı reddetti. Birçok kaynak Halife’nin saldırıya karşı yeterli önlem almadığını yazmaktadır. Halife ne ordusunu güçlendirdi ne de Bağdat’ı çevreleyen surları. Aslında, en yapmaması gerekenleri yapmıştı; Hülâgû’yü kızdırmıştı, bu da Hülâgû’nün kuşatma için aradığı mazeretti.

El-Muta’sim’in danışmanlarından Ebu Alkuma’nın ihaneti nedeniyle Bağdat ordusunda ayaklanma çıktı ve Bağdat Kuşatması başladı.

Abbasi ordusu, batıdan saldıran Moğol kuvvetlerinin bir kısmını geri püskürtmeyi başardı fakat sonraki çarpışmalarda yenildiler.

Yapılan Düceyil Muharebesi’nde saldıran Moğollar, Düceyil Nehri’ndeki setleri yıkarak Abbasi halifesinin ordusunun arkasındaki toprağı sular altında bırakarak onları tuzağa düşürdüler. Ordunun neredeyse tamamı kılıçtan geçirildi ya da boğuldu.

Çinli general Guo Kan komutasındaki Moğollar, 29 Ocak 1258’de şehri kuşattı, bir çit ve hendek inşa etti ve kuşatma motorlarını ve mancınıklarını harekete geçirdi.

Savaş kuşatma standartlarına göre kısaydı. 5 Şubat’a gelindiğinde Moğollar şehri çevreleyen surların bir bölümünü kontrol ediyordu.

Halife Mustasım anlaşma teklif etti fakat kabul edilmedi. Birkaç gün içinde de şehri çevreleyen surların tamamı Moğol ordusunun kontrolüne girdi.10 Şubat’ta Bağdat teslim oldu. Moğollar 13 Şubat 1258’de şehre girdiler ve şehir bir hafta boyunca yağmalandı, halk katledildi.

Moğolların Bağdat’ı istilasıyla karşılaştırıldığında Alaric’in Roma istilasının vahşeti daha hafif görünür. Kaçmaya çalışanlar yakalanıp öldürüldü.

Tıptan astronomiye kadar pek çok konuda sayısız tarihi belge ve kitabın bulunduğu Bağdat Büyük Kütüphanesi yıkıldı. Vatandaşlar kaçmaya çalıştı ancak Moğol askerleri tarafından yakalandılar.

Ölü sayısı hakkında tahminde bulunmak epey güç olsa da, kaynaklarda değişik rakamlar söz konusudur. Bazıları yaklaşık 90,000 kadar olduğunu savunurken, daha yüksek ölü tahmini 200.000 ile bir milyon arasında değişir. Müslüman tarihçi Abdullah Wassaf birkaç yüz bin veya daha fazla Bağdatlının öldürüldüğünü tahmin etmektedir. Hülâgû Han, zamanın Fransa kralı IX. Louis’ye mektubunda ordusunun yaklaşık 200.000 kişiyi öldürdüğünü söylemektedir. Daha önceki örneklere baktığımızda Moğollar sadece dirençle karşılaştıkları şehirlerde, ele geçirdikten sonra halkıyla birlikte büyük bir yağma ve katliam yapıyorlardı. Eğer şehir savaşmadan teslim alınmışsa halkı bağışlanıyordu, Bağdat kuşatmasında da olduğu gibi kısa süren çarpışmalar sonucunda alınmışsa yağma yapılmakla birlikte bu kadar büyük bir vahşet olmuyordu. Bağdat’ın yağma edilirken sergilenen vahşet Moğol tarihinin de en acımasız olayıydı. Bazı Çin şehirlerinin de Bağdat ile aynı kaderi paylaştığı söylenir fakat bunlar belgelenmemiştir.

Yapımı nesiller boyu süren camiler, saraylar, kütüphaneler, hastaneler, büyük binalar yağmalandı, yakılarak yerle bir edildi. Bundan yüzyıllar sonra bile Bağdat nüfusu azalmış, terkedilmiş, harabe şehir görünümünden kurtulamadı.

Halife yakalandı ve öldürülmeden önce halkının katledilmesi, hazinesinin yağmalanması ve şehrinin talan edilmesini izlemeye zorlandı. Venedikli tüccar Marco Polo, seyahatlerini konu alan Il Milione adlı kitapta Hülâgû’nün halifeyi açlıktan öldürdüğü belirtilir ancak bunu doğrulayacak hiçbir kanıt yoktur. Moğolların Bozkır kültürüne göre asil kan yere akarsa tüm alem düşmanları olacağına inandıkları için, Moğol ve Müslüman kayıtlarında tarihçilerin çoğu Halifenin bir kilime sarılıp atlar tarafından çiğnetildiğini yazar. Halifenin oğullarından biri hariç hepsi öldürüldü.

Tüm bu anlatılanlar Hülâgû’nün Moğol hanları arasında niye en korkulan ve en büyük kan dökücülerden olduğunu açıklamaktadır.

Bölgedeki daha küçük devletler Hülâgû’ye sadakatleri konusunda güvence vermek için acele ettiler ve Moğollar 1259’da Suriye’ye dönerek Eyyubi hanedanını fethetti ve Gazze kadar ileri devriyeler gönderdi.

Orta Doğu’yu fethi sırasında Hülâgû’ye binlerce kuzeyli Çinli sapper müfrezesi eşlik etti.

1260 yılında Moğol kuvvetleri, aralarında Ermenistan Kralı I. Hethum yönetimindeki Kilikya Ermeni Krallığı’nın ordusu ve Antakya Kralı VI. Boemondo’nun Frankları da dahil olmak üzere bölgedeki Hristiyan vasallarıyla birleşti. Bu güç, Eyyubi hanedanının bir bölgesi olan Müslüman Suriye’yi fethetti. Halep’i kuşatarak, ele geçirdiler ve Hristiyan general Ketboğa komutasında 1 Mart 1260’ta Şam’ı ele geçirdiler.  Emevî Camii’nde Hristiyan ayini kutlandı ve çok sayıda camiye hakaret edildi. Pek çok tarihi kayıt, üç Hristiyan hükümdar Hethum, Bohemond ve Ketboğa’nın Şam şehrine birlikte zaferle girdiğini anlatır, ancak David Morgan gibi bazı modern tarihçiler bu hikâyeyi uydurma olarak sorgulamıştır.

İşgal, o zamana kadar Levant, Mısır ve Arap Yarımadası’nın büyük bir bölümünü yöneten güçlü bir hanedan olan Eyyubileri etkili bir şekilde yok etti. Son Eyyubi kralı An-Nasir Yusuf aynı yıl Hülâgû tarafından öldürülmüştü. Bağdat’ın harap olması ve Şam’ın zayıflamasıyla İslami gücün merkezi, Memluk sultanının başkenti Kahire’ye kaydı.

Hülâgû, Filistin üzerinden güneye, Kahire’ye doğru kuvvet göndermeyi amaçlıyordu. Bu yüzden Kahire’deki Memluk Sultanı Kutuz’a bir elçi tarafından Kutuz’un şehrini açmasını, aksi takdirde Bağdat gibi yıkılmasını talep eden bir tehdit mektubu gönderdi. Daha sonra, Suriye’deki yiyecek ve yem, tam kuvvet sağlamak için yetersiz hale geldiğinden ve yaz için birliklerini daha serin dağlık bölgelere taşımak Moğolların olağan bir uygulaması olduğundan,

Hülâgû, yeterli gördüğü Ermeni, Gürcü ve Frenk gönüllülerin eşlik ettiği Ketboğa komutasında bir tümeni arkasında (10.000 veya daha az adam) bırakarak ana kuvvetini Azerbaycan yakınlarındaki İran’a çekip orada kaldı. Hülâgû daha sonra, yaklaşık sekiz ay önce Büyük Han Möngke’nin ölümünün yol açtığı imparatorluk veraset çatışmasındaki rolünü oynamak için şahsen Moğolistan’a doğru yola çıktı. Ancak bölgede artık az Moğol kaldığı haberini alan Kutuz, iyi eğitimli ve teçhizatlı 20.000 kişilik ordusunu hızla Kahire’de topladı ve Filistin’i işgal etti. Daha sonra yalnızca kendi geleceğini Moğollardan korumakla kalmayıp, Moğolların Şam’ı ele geçirmesi, Bağdat’ı yağmalaması ve Suriye’yi fethinin İslam’ın intikamını almaya da hevesli Suriye’deki Memluk lideri Baybars‘la ittifak kurdu.

Moğollar ise, Akka merkezli olan Kudüs Haçlı Krallığı’nın kalıntılarıyla bir Frenk-Moğol ittifakı kurmaya çalıştılar (veya en azından onların teslimiyetini talep ettiler), ancak Papa IV. Alexander böyle bir ittifakı yasaklamıştı.

Franklar ve Moğollar arasındaki gerilim, Saydalı Julian’ın Ketboğa’nın torunlarından birinin ölümüyle sonuçlanan bir olaya neden olmasıyla da arttı. Öfkelenen Ketboğa, Sidon’u yağmaladı. Moğolların temas kurduğu Akka Baronlarına Memlükler de başvurarak Moğollara karşı askeri yardım istedi. Memlükler Frankların geleneksel düşmanları olmasına rağmen, Akka Baronları Moğolları daha acil bir tehdit olarak görüyorlardı. Haçlılar taraf tutmak yerine iki güç arasında ihtiyatlı bir tarafsızlık pozisyonunu tercih ettiler. Ancak alışılmadık bir hareketle Mısırlı Memlüklerin Haçlı topraklarında hiçbir engel olmadan kuzeye doğru ilerlemelerine ve hatta ikmal için Akka yakınında kamp kurmalarına izin verdiler.

Bağdat’ın alınmasından sonra çevredeki daha küçük şehirler Hülâgû Han’a bağlılıklarını bildirdiler. Moğol ordusu Suriye’ye Eyyubiler üzerine döndü ve Akdeniz kıyılarına kadar birlikler gönderildi. Mısır da bir sonraki hedef gibi görünüyordu fakat Büyük Han Mengü’nün ölümü Hülâgû Han ve ordusunun büyük kısmını bu seferlerden vazgeçmek zorunda bıraktı. Arkasından gelen taht kavgaları bir kardeşinin hapse girmesi ve diğerinin de Büyük Han seçilmesiyle sonuçlandı.

Mengü Han’ın ölümünden sonra Moğol birliğinden bahsetmek güçtür. İmparatorluk dört bölüme parçalanmıştır ve Hülâgû Han’ın kurduğu İlhanlı Devleti bunlardan biridir. Orta Doğu’da kalıp sefere devam eden Moğol ordusu Ayn Calut Muharebesi’nde Türk askerlerinden teşkil edilmiş Memluklere yenildi. Filistin ve Suriye toprakları kaybedilmişti. 1262’de Hülâgû hakimiyetindeki bölgeye döndü fakat yokluğundaki mağlubiyetlerin intikamını alma fırsatı bulamadı. Hülâgû Han ordusunu toplayıp Ayn Calut yenilgisinin intikamını almak üzere sefere çıktığı sırada Berke Han, Nogay Han komutasındaki ordusunu İlhanlılar üzerine göndermişti. Bunun üzerine Hülâgû Han seferden vazgeçip kuzeye döndü. Kafkaslar’ın kuzeyindeki bölgeyi alma girişimleri sonuç vermedi ve Nogay Han tarafından bozguna uğradı. Bu Moğol orduları arasındaki ilk savaştı ve imparatorluk birliğinin bozulmasının açık göstergesiydi.

Hülâgû Han 1265 yılında öldü. Atı ve cariyeleri kurban edilerek onlarla birlikte gömüldü. Cenazesi Şamanist geleneklerine göre yapılan son hükümdardır. Mezarı Urmiye Gölü’ndeki bir adadadır. En büyük oğlu Abaka Han yerine geçti ve babasının politikasını devam ettirdi.

Galileo Galilei
Galilei’nin 1636 yılında Justus Sustermans tarafından yapılan portresi
Doğum	Galileo di Vincenzo Bonaiuti de’ Galilei 15 Şubat 1564 Pisa, Floransa Dükalığı
Ölüm	8 Ocak 1642 (77 yaşında) Arcetri, Toskana Büyük Dükalığı
Milliyet	İtalyan
Mezun olduğu okul(lar)	Pisa Üniversitesi
Tanınma nedeni	Analitik dinamik günmerkezlilik kinematik gözlemsel astronomi
Kariyeri
Dalı	Astronomi fizik mühendislik doğa felsefesi matematik
Çalıştığı kurumlar	Pisa Üniversitesi Padova Üniversitesi
Patronlar	Cosimo II de Medici Federico Cesi Ferdinando II de Medici Paolo Sarpi Francesco Maria del Monte
Akademik danışmanları	Ostilio Ricci da Fermo
Önemli öğrencileri	Benedetto Castelli Mario Guiducci Vincenzo Viviani
Etkilendikleri	Yahya en-Nahvi Nicolaus Copernicus
İmza
Arma

Galileo Galilei, (d. 15 Şubat 1564 – ö. 8 Ocak 1642) İtalyan astronom, fizikçi, mühendis, filozof ve matematikçiydi.

Rönesans’ın bilimsel devrimine büyük katkıda bulunan bilim insanına “gözlemsel astronominin babası”, “modern fiziğin babası” ve “bilimin babası” gibi isimler takılmıştır. Gözlemsel astronomiye katkılarının arasında Venüs’ün evrelerinin teleskopik kanıtı, Jüpiter’in en büyük dört uydusunun keşfi (Galileo’nun uyduları adı verilmiştir), güneş lekelerinin gözlemi analizi bulunmaktadır. Galileo ayrıca uygulamalı bilim ve teknoloji alanında da çalışmış ve geliştirilmiş bir askeri pusula gibi başka aletler icat etmiştir.

Galileo’nun güneş merkezciliği ve Kopernikçiliği yaşadığı dönemde daha çok dünya merkezcilik ve Tycho sistemi yaygın olduğu için tartışma konusu olmuştur. Astronomlar ona sık sık karşı çıkmış ve güneş merkezli bir sistemin yıldızsal paralaks gözlemlenmediği için mümkün olmadığını savunmuşlardır. Bu konu 1615 yılında Roma Engizisyonu tarafından soruşturulmuş ve bunun yalnızca bir olasılık olduğu sonucuna varılmıştır. Galileo daha sonrasında “İki Ana Dünya Sistemi Üzerine Diyalog” kitabında bu görüşünü savunmuştur. Kitabın Papa 8. Urban’a ve Cizvitler’e bir saldırı niteliğinde olduğu düşünülmüş ve Galileo itibar kaybetmiştir. Engizisyon tarafından yargılanan Galileo’nun dalalet suçu işlediğinden şüphelenilmiş ve Galileo hem yazdıklarından caymaya zorlanmış hem de hayatının geri kalanını ev hapsinde geçirmeye mahkûm edilmiştir. Ev hapsindeyken en başarılı çalışmalarından olan İki Yeni Bilim‘i yazmış ve bu kitapta kırk yıl öncesinde yaptığı kinematik ve maddelerin kuvveti ile ilgili çalışmalarına yer vermiştir.

Şeyh Said İsyanı
Kürt isyanları
Bölgeyi (Palu, Çapakçur, Genc, Piran, Hani, Lice, Ergani, Eğil, Silvan) kuşatan süngülü Türk askerleri (30 Mart 1925 tarihli Cumhuriyet gazetesi)
Tarih 13 Şubat 1925 – 31 Mart 1925 (1 ay, 2 hafta ve 4 gün) Bölge Elazığ, Bingöl, Diyarbakır ve çevresi Sebep İslamcı ve pan-İslamcı aşırıcılık Doğu bölgesinde bir Kürt devleti kurulmak istenmesi Sonuç Türkiye’nin kesin zaferi: İsyan bastırıldı. Takrir-i Sükûn Kanunu kabul edildi.
Taraflar
Türkiye	Sünni Zazalar Kürt aşiretleri (Kurmançlar)
Komutanlar ve liderler
Mustafa Kemal Paşa Kâzım Paşa (3. Ordu) Mürsel Paşa (VII. Kolordu) Naci Paşa (V. Ordu)	Şeyh Said
Güçler
Mart boyunca: 25.000 (bunun 12.000’den azı silahlı asker, geri kalanı silahsız lojistik kuvvet) Nisan başında toplam: 52.000 (İngiliz istihbarat kaynaklarına göre)	15.000 isyancı

Şeyh Said İsyanı (Dönemin adıyla: Genç Hâdisesi, Şubat – Nisan 1925), Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde merkezî yönetime karşı girişilen, geniş çaplı, Kürt ve Zaza aşiretlerin destek verdiği Kürt milliyetçisi ve hilâfet taraftarı ayaklanma.

Mustafa Kemal Paşa daha zaferden hemen sonra, Lozan Konferansı sürerken 14 Ocak 1923’te Eskişehir’de yaptığı konuşmada, Musul-Kerkük sorununa değinirken, bu soruna bağlı olarak Kürt devleti konusunu da ele almış ve şunları söylemişti: “Musul-Kerkük kadar önemli olan ikinci konu, Kürtlük sorunudur. İngilizler orada (Kuzey Irak’ta y.n.) bir Kürt devleti kurmak istiyorlar. Bunu yaparlarsa, bu düşünce bizim sınırlarımız içindeki Kürtlere de yayılır. Bunu engellemek için sınırı güneyden geçirmek gerekir.” Lozan sırasında ve sonrasında İngiliz sözcüleri bunu çağrıştıracak yorumlarda bulunmuşlardır. İngiltere’nin İstanbul Büyükelçilik görevlisi Kidston, 28 Kasım 1919’da Londra’ya gönderdiği raporda, “Kürtlere ne kadar güvenmesek de, onları kullanmamız çıkarlarımız gereğidir” diyordu. İngiltere Başbakanı Lloyd George ise, 19 Mayıs 1920’de San Remo’da yapılan Konferans’ta “Kürtlerin arkalarında büyük bir devlet olmadıkça varlıklarını sürdüremezler” diyor, bölgeye yönelik İngiliz politikası için şunları söylüyordu: “Türk yönetimine alışmış olan Kürtlerin tümüne yeni bir koruyucu kabul ettirilmesi güç olacaktır. İngiliz çıkarlarını, dağlık kesimlerinde Kürtlerin yaşadığı Musul ve içinde bulunduğu Güney Kürdistan ilgilendirmektedir. Musul bölgesinin, öteki bölümlerinden ayrılarak yeni bağımsız bir Kürdistan Devleti’ne bağlanabileceği düşünülmektedir. Ancak bu konuyu anlaşma yoluyla çözmek çok güç olacaktır.”

Lozan konferansında Musul konusunun İngiltere ve Türkiye arasında ikili görüşmeler ile halledilmesi, bu gerçekleşmezse de konunun Milletler Cemiyetine götürülmesine karar verilmişti. 19 Mayıs 1924’te İstanbul’da yapılan görüşmelerde sonuç alınamamış ve İngiltere meseleyi 6 Ağustos 1924’te Milletler Cemiyetine götürmüştür. Şeyh Sait ayaklanması, İngiliz işgal güçlerinin Kuzey Irak’ta sıkıyönetim ilan ettiği, subay izinlerini kaldırdığı, birliklerini Musul’a taşıdıkları günlerde ortaya çıktı. O günlerde, Sömürgeler Bakanı Musul’a dek giderek denetlemelerde bulunuyor ve güçlü bir İngiliz donanması Basra’ya hareket ediyordu.

Genç vilayetinin kazası Darahini’yi basarak (16 Şubat) valiyi ve öteki görevlileri esir alan Şeyh Said, halkı İslam dini adına ayaklanmaya çağıran bir bildiriyle hareketi tek bir merkez altında toplamaya çalıştı. Bu bildiride ‘din uğruna savaşanların lideri’ anlamına gelen mührünü kullandı ve herkesi din uğruna savaşa çağırdı. Başlangıçta isyan İslam şeriatının tesisi adına başlatılmış ise de sonradan Kürt istiklâl hareketine çevrilmiştir.

Mistan, Botan ve Mıhellemiler aşiretlerinin desteğini aldıktan sonra Genç ve Çapakçur (bugün Bingöl) üzerinden Diyarbakır’a yöneldi. Maden, Siverek ve Ergani’yi ele geçirdi. Şeyh Abdullah’ın yönettiği başka bir ayaklanma kolu da Varto üzerinden Muş’a doğru harekete geçti. Varto’yu ele geçiren isyancılar, Muş’a ilerledilerse de halktan toplanan yardımcı kuvvetlerle Murat Köprüsü civarında mağlup edilip Varto’ya geri çekilmeleri sağlandı. 21 Şubat’ta gelişmeler üzerine hükûmet doğu vilayetlerinde sıkıyönetim ilan etti. 23 Şubat’ta ayaklanmacıların üzerine gönderilen ordu birlikleri Kış Ovası’nda Şeyh Said kuvvetleri karşısında tutunamayarak Diyarbakır’a çekilmek zorunda kaldı. Ertesi gün Elazığ’a giren Gökdereli Şeyh Şerif yönetimindeki başka bir ayaklanma kolu kenti kısa süre de olsa denetim altına aldı. Elazığ birkaç gün boyunca isyancılar tarafından yağmalandı.

Mart başında Şeyh Said’in emrindeki yaklaşık 10.000 kişilik bir kuvvet Diyarbakır’a saldırdı ve kuşatma altına aldı. Kuşatanlar takviye alıyordu ve kuşatma Şeyh Said tarafından bizzat yönetiliyordu. Mürsel Paşa komutasındaki garnizon günlerce süren saldırıları geri püskürtmeyi başardı. Fakat bir gece bir grup, şehrin Kürt sakinlerinin yardımıyla Diyarbakır içine girebilmeyi başardı. Bunların varlıkları garnizon tarafından fark edildi. 7-8 Mart arası süren ağır bir çarpışma sonrası şehre sızan grup bozguna uğratıldı ve sadece birkaçı kaçabildi. Kuşatmanın başarısız olduğunu gören Şeyh Said, kuşatmayı kaldırdı ve adamlarını Diyarbakır’dan çekti.

Şeyh Said’in isyanından önce İstiklal Harbi’nin önde gelen paşaları, Mustafa Kemal hükûmetinin din aleyhtarı ve totaliter (baskıcı) siyaset yürüttüğünü iddia etmiş ve bu nedenle 17 Kasım 1924’te Cumhuriyet tarihinin ilk muhalif partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TCF)’nın kuruluşunu ilan etmişlerdi. Genel Başkanlığını Kazım Karabekir’in yaptığı TCF’nin tüzüğüne, “Madde: 6, Fırka (parti), dinî düşünce ve inançlara hürmetkardır” şeklinde bir ibare konmuştu. TCF yetkililerinden Yarbay Fethi Bey; “Terakkiperverler dindardır. Halk Fırkası dini batırıyor. Biz dini kurtaracağız ve muhafaza edeceğiz”

Şeyh Said hadisesinden iki hafta önce, 1925 Ocak ayı sonlarında, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Erzurum Milletvekili Ziyaeddin Efendi, TBMM kürsüsünde, iktidardaki CHF’nin icraatlarına ağır eleştiriler yönelterek; “Yeniliğin işret (içki içme), dans, plaj sefasından başka bir şey ifade etmediğini, fuhuşun arttığını, Müslüman kadınların edeplerini kaybetme yolunda olduklarını, sarhoşluğun himaye, hatta teşvik olunduğunu, en önemlisi dinî duyguların rencide edildiğini, yeni rejimin sadece ahlaksızlık getirdiğini, rezil bir yönetimin memleketi çamurların içine sürüklediğini” ilan ediyordu.

Şeyh Said, 13 Şubat 1925 Cuma günü, Piran camisinde verdiği vaazda halka şöyle sesleniyordu:

“Medreseler kapatıldı. Din ve Vakıflar Bakanlığı kaldırıldı ve din mektepleri Millî Eğitim’e bağlandı. Gazetelerde birtakım dinsiz yazarlar dine hakaret etmeye, Peygamberimize dil uzatmaya cüret ediyorlar. Ben bugün elimden gelse, bizzat dövüşmeye başlar ve dinin yükseltilmesine gayret ederim.”

Şeyh Said bu arada, “Emir’ül Mücahidin Muhammed Said El-Nakşibendi” imzasıyla halka yönelik çeşitli beyannameler yayınladı. Ayrıca, direnişe destek vermeleri için Alevi Zaza aşiret reisleri, Kürt bey, ağa ve aşiret reisleri ile Ergani’deki Türk bey ve ağalarına da aynı imza ile mektuplar gönderdi ve onları Kemalist yönetime karşı ortak mücadeleye davet ederek yardım istedi. Yayınlanan beyannamelerden biri şu şekildeydi:

“Kurulduğu günden beri din-i mübini Ahmedi’nin [İslam] temellerini yıkmaya çalışan Türk Cumhuriyeti Reisi M. Kemal ve arkadaşlarının, Kur’an’ın ahkamına aykırı hareket ederek, Allah ve Peygamberi inkar ettikleri ve Halife-i İslam’ı sürdükleri için, gayri meşru olan bu idarenin yıkılmasının bütün İslamlar üzerinde farz olduğu, Cumhuriyetin başında bulunanların ve Cumhuriyete tabi olanların mal ve canlarının şeriat-ı garrayı Ahmediyye’ye [Muhammed’in şeriatına] göre helal olduğu…”

Şeyh Said, Varto’daki Alevi Zaza olan Hormek aşireti reisleri Halil, Veli ve Haydar Ağalara gönderdiği mektupta da söyle yazıyordu:

“Din-i mübini Ahmedi’yi, kafir olan M. Kemal’in yedi zulmünden tahlis etmek (kurtarmak) gazası niyetiyle Susar’a hareket edildi. Bu gaza ve cihad, mezhep ve tarikat tefrik edilmeden, ‘Lailahe illallah Muhammedün Resulüllah’ diyen bütün İslam muvahhidleri üzerinde farz olduğundan, büyük bir gayret ve şecaat sahibi olan Müslüman aşiretinizin de şeriat-ı garrayı Ahmediyye’ye ve bu cihad-ı ekbere itba’ edeceğinize itimadım berkemaldir. Ya eyyühel-ensar, dinimizi ve namusumuzu bu mülhidlerin (imansızların) elinden kurtaralım, size istediğiniz yerleri verelim. Bu dinsiz hükûmet bizi de kendisi gibi dinsiz yapacaktır. Bunlarla cihad farzdır.”

Öte yandan, Dersim Mebusu ve Alevi Zaza olan Hasan Hayri Efendi, Şeyh Said’in Elaziz Cephesi Kumandanı olarak görevlendirdiği Şeyh Şerif ile dayanışma içerisine girdi. Elaziz’de Şeyh Şerif ile birlikte hazırladığı ortak bir mektup, 06 Mart 1925’te Dersim’deki tüm aşiret reislerine gönderildi.

Mardin Midyat’ta yerleşik Kürt Cimo aşireti, Şeyh Said isyanına karşı, güçlerini devletin yanında savaşmak için Diyarbakır’a göndermiştir.

Zaza şeyhlerinin Darahini’deki şeriat uygulamaları Kızılbaş Dersimlileri ürkütür. Aynı dili konuşsalar da mesafeli ve tedbirli olmaya özen gösterirler. 1860 ile 1936 yılları arasında yaşamış olan Dersim’in ünlü halk ozanı Sey Qaji, Şeyh Said ve adamlarının şeriat istemlerini, bir bela olarak görür.

Olayın başlangıcında Mustafa Kemal (Atatürk) Paşa ciddiyeti anlayıp Heybeliada’da rahatsızlığı nedeniyle dinlenen İsmet (İnönü) Paşa’yı acilen Ankara’ya çağırdı. İsmet Paşa ve ailesini bizzat Ankara Garı’nda karşılayan Mustafa Kemal Paşa, olayları anlatmak için onu Çankaya’ya götürdü. Çankaya’da, İsmet Paşa’ya “Doğuda din elden gidiyor bahanesiyle İngiliz destekli provokatif ama ciddi bir ayaklanmanın başladığını” söyledi. İsmet Paşa’nın Ankara’ya gelmesi dedikoduların başlamasına neden oldu. Ali Fethi (Okyar) Bey’in görevden ayrılacağı, yeni hükûmeti İsmet İnönü’nün kuracağı ve önlemleri onun alacağı konuşulmaya başlanmıştı. Ayrıca Ali Fethi Bey ile İsmet Paşa’nın arası açıktı. Ali Fethi Bey olayı isyan olarak tanımlamamıştı ve sıkıyönetimle durdurulacağına inanıyordu. Ancak, olayların hızla tırmanması karşısında Başbakan Ali Fethi Bey’in istifasını isteyen Mustafa Kemal Paşa, 3 Mart’ta İsmet Paşa’yı yeni bir hükûmet kurmakla görevlendirdi. Bir gün sonra TBMM hemen Takrir-i Sükun Kanunu’nu kabul ederek hükûmete olağanüstü hâl yetkileri tanıdı. Ayaklanmayla ilgili yayınlara konan yasak daha sonra başka önlemleri de kapsayacak biçimde genişletildi. Ayrıca Ankara ve Diyarbakır’da İstiklal Mahkemeleri kurulması kararlaştırıldı. Bu sırada Diyarbakır’ı kuşatma altına alan Şeyh Said kuvvetleri, hükûmet kuvvetleri tarafından püskürtülerek geri çekilmeye başladı. Geniş çaplı bir sevkiyatın ardından toplu saldırıya geçen (26 Mart) ve bir bastırma harekâtıyla ayaklananların çoğunu teslime zorlayan askerî birlikler, İran’a geçmeye hazırlanan ayaklanma önderlerini Boğlan’da (bugün Solhan) sıkıştırdı. Şeyh Şerif ve yanındaki bazı aşiret reisleri Palu’da yakalanırken, Şeyh Said de Varto yakınlarında yakın bir akrabasının ihbarıyla Carpuh Köprüsü’nde ele geçirildi (15 Nisan 1925).

Çoğunluğu Zazalardan oluşan ayaklanmaya Şeyh Said’in, Kürt Teali Cemiyeti üyesi olduğuna dair bugüne kadar hiçbir belge ortaya konulamamıştır. Kürdistan Teali Cemiyetinin tespit edilebilen üyelerinin listesi bilinmektedir ve bu listede Şeyh Said’in ismi yoktur. Ayrıca, Şeyh Said’de, Şark İstiklal Mahkemesi’nde Kürdistan Teali Cemiyeti ile ilişkisinin olmadığını bizzat açıklamıştır. Öte yandan, ayaklanmayı organize ettiği iddia edilen Azadi Örgütü üyelerinin isimlerini içeren listede de Şeyh Said’in ismine rastlanmamıştır. Mevcut belgeler, Azadi Örgütü’nün, ayaklanmanın hiçbir safhasında, hiçbir rolünün olmadığını kanıtlamaktadır. Naci Kutlay’ın Fehmi Efendi’nin anılarından alındığını kaydettiği bilgilere göre “Şeyh Said’in isyan haberini duyan Diyarbakır’daki Azadi üyeleri şaşkına dönerler. Hiç kimsenin bundan haberi yok. Azadi üyesi Dr. Fuat, Liceli Fehmi Efendi’den Şeyh Said’i isyandan vazgeçirmesini, kabul etmediği takdirde onu öldürmesini ister. Ancak isyan durdurulamayınca, harekete ulusal bir renk vermek için Kürtler ve Kürdistan adına bildiriler bastırılıp dağıtılır.”

Şeyh Said’i ihbar edip yakalatan bacanağı emekli Binbaşı Kasım Ataç, Kürt asıllı olup Muş, Varto’da meskun bulunan Cibran aşireti mensubuydu. Cibran aşireti reisi Miralay Halit Bey’in kayınbiraderi olan Kasım, aynı zamanda Türk hükûmetinin de ajanıydı. Diyarbakır’da kurulan Şark İstiklal Mahkemesi Savcısı, Ahmet Süreyya Örgeevren, 1957 yılında Dünya gazetesinde dizi halinde yayınlanan anılarında, konu ile ilgili olarak: “Cibranlı aşiretinden, Vartolu emekli binbaşı Kasım Bey’in tertip,teşvik ve yardımıyla Abdurrahman Paşa Köprüsü yanında, ordu takip kuvvetleri tarafından yakalanan Şeyh Said ve avanesinden oluşan 39 kişilik kafilenin, 6 Mayıs 1925 günü Diyarbakır’a getirilerek mahkemeye teslim edildiğini belirtmektedir.”

Şeyh Said’in yakalanışından sonra, ilk sorgusunda ve mahkeme sürecindeki ifadelerinde tüm bu süreç boyunca “kıyam” olarak nitelendirdiği hareketi, “şeriat düzeni kurmak” için gerçekleştirdiğini söylüyor. Şeyh Said, 5 Mayıs 1925 Salı günü Diyarbakır’a getiriliyor. 21 Mayıs 1925 tarihinde kayıt altına alınan ilk ifadesinde, ‘Diyarbakır’ı aldıktan sonra ne yapacak ve nereye gidecektiniz?’ sorusunu şu şekilde cevaplıyor: “Diyarbakır’ı aldıktan sonra hükûmetle haberleşecek ve şeriatı isteyecek ve kabulü halinde raiyyesi olacaktık. Benim maksadım bu dine bir hizmet etmekti.” Şeyh Said idamından önce kendisine uzatılan kağıda yazdıkları ise, amacını en net şekilde özetleyen ifadeler olarak değerlendirilebilir. Tam olarak şunları yazmıştır kâğıda; “Benim ölümüm Allah ve Din için ise darağacında asılmama perva etmem”

Ayaklanmayı destekleyen eski Şura-yı Devlet reislerinden Kürt Teali Cemiyeti reisi Seyit Abdülkadir ve 12 arkadaşı İstanbul’da tutuklanarak yargılanmak üzere Diyarbakır’a getirildiler. Yargılanma sonucunda Seyit Abdülkadir ve 5 arkadaşı ölüme mahkûm olarak, idam edildiler (27 Mayıs 1925).

Dönemin sol görüşlü gazetelerinden Orak Çekiç, Şeyh Said İsyanı’na karşı eleştirel bir tutum alarak isyanı “İngilizlerin oynattığı irtica kuklası” olarak görmüş ve isyanın bastırılmasını “Yobazların sarıkları yobaz zümresine beyaz kefen olmalı” sözleriyle desteklemiştir. Takrir-i Sükûn Kanunu ertesinde gazete komünist tevkifi sürecinde kapatıldı.

Şeyh Said Ayaklanması’nın bastırılması Cumhuriyet yönetiminin Doğu Anadolu Bölgesi ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde denetimi sağlamasında önemli bir dönüm noktası oldu. Öte yandan ayaklanmayla ortaya çıkan gelişmeler, bir süre önce çok partili yaşama geçiş yönünde atılan adımların kesintiye uğramasına yol açtı. Ayaklanmaya karıştığı gerekçesiyle hakkında soruşturma açılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, çok geçmeden hükûmet kararnamesiyle kapatıldı.

İsyanın bastırılmasından bir sene sonra da, 5 Haziran 1926’da imzalanan Ankara Antlaşması ile Musul İngilizlerin manda yönetimimi altındaki Irak’a bırakılmıştır.

II. Dünya Savaşı
Sol üstten saat yönünde: Wanjialing Muharebesi’nde Çinli askerler I. El-Alameyn Muharebesi’nde Avustralyalı 25 poundluk top Doğu Cephesi’nde Alman Stuka bombacı uçakları (1943-44 kışı) Lingayen Körfezi’nde Amerikan gemileri Wilhelm Keitel teslimiyet belgesini imzalarken Stalingrad Muharebesi’nde Sovyet askerleri
Tarih 1 Eylül 1939 – 2 Eylül 1945 (6 yıl ve 1 gün) Bölge Avrupa, Pasifik, Atlantik, Hint Okyanusu, Güneydoğu Asya, Çin, Japonya, Orta Doğu, Akdeniz, Kuzey Afrika, Afrika Boynuzu, Orta Afrika, Avustralya, Karayipler, Kuzey ve Güney Amerika Sonuç Müttefik zaferi Nazi Almanyası’nın, Faşist İtalya’nın ve Japon İmparatorluğu’nun yıkılışı Atom Çağı’nın başlaması Milletler Cemiyeti’nin dağıtılıp yerine Birleşmiş Milletler’in kurulması Asya ve Afrika’nın dekolonizasyonu ve Avrupa’nın uluslararası etkisinin azalması Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği’nin rakip süper güçler olması ve Soğuk Savaş’ın başlangıcı
Taraflar
Müttefikler	Mihver
Komutanlar ve liderler
Ana Müttefik liderleri:  Franklin D. Roosevelt  Josef Stalin  Winston Churchill  Çan Kay Şek	Ana Mihver liderleri:  Adolf Hitler  Benito Mussolini  Hirohito
Kayıplar
Askeri ölümler: 16 milyondan fazla Sivil ölümler: 45 milyondan fazla Toplam ölümler: 61 milyondan fazla (1937-1945) …daha fazla detay	Askeri ölümler: 8 milyondan fazla Sivil ölümler: 4 milyondan fazla Toplam ölümler: 12 milyondan fazla (1937-1945) …daha fazla detay

II. Dünya Savaşı, 1939’dan 1945’e kadar süren küresel savaştır. Savaşa dönemin büyük güçleri ve dünya ülkelerinin büyük çoğunluğu katıldı, Müttefikler ve Mihver olmak üzere iki karşıt askerî ittifak kuruldu. 30’dan fazla ülkeden gelen 100 milyondan fazla personelin doğrudan katıldığı bu topyekûn savaşta, savaşın büyük tarafları tüm ekonomik, endüstriyel ve bilimsel kapasitelerini savaş için seferber ettiler. 70 ila 85 milyon ölümle sonuçlanan II. Dünya Savaşı, insanlık tarihindeki en ölümcül savaştı ve savaş boyunca askerî personelden daha çok sivil kayıp verildi. Milyonlarca insan soykırımdan (Holokost gibi), planlanmış açlık ölümlerinden, katliamlardan ve hastalıklardan öldü. Tanklar, zırhlı araçlar, savaş uçakları, stratejik bombardımanlar, uçak gemileri, radar ve sonar, nükleer silahların geliştirilmesi ve roketler gibi birçok savaş teknolojisi savaşta önemli rol oynadı.

1 Eylül 1939’da Almanya Polonya’ya saldırınca Romanya hemen Polonya ile olan ittifakını bozdu. Nazi Almanyası istilaya bahane olarak gösterilen Gleiwitz Vakası, yani birkaç sahte bayrak operasyonunun düzenlemesinin ardından Polonya’yı istila etti. Polonya’ya karşı yapılan ilk Alman saldırısı, Westerplatte’deki Polonya savunmasına karşı gerçekleşti. Birleşik Krallık, Almanya’ya istilayı durdurması için bir ültimatom verdi ve ültimatomun görmezden gelinmesinin ardından, 3 Eylül’de Fransa ve Birleşik Krallık, ardından ise Avustralya, Yeni Zelanda, Güney Afrika ve Kanada, Nazi Almanyası’na savaş ilan etti. İttifak, Fransızların Saarland’a yaptığı küçük bir harekât dışında Polonya’ya doğrudan askerî destek sağlamadı. Batılı Müttefikler ayrıca Almanya’ya karşı bir deniz ablukası başlattı; bu ülke ekonomisine ve savaş gayretine zarar verdi. Almanya buna, Müttefik ticari ve savaş gemilerine karşı bir denizaltı savaşı emri vererek tepki gösterdi ve bu daha sonra Atlantik Savaşı hâline geldi.

8 Eylül’de Alman askerleri Varşova’nın banliyölerine ulaştı. Polonya karşı saldırısı, Alman ilerlemesini birkaç gün boyunca durdurdu; ancak kısa süre içerisinde Wehrmacht karşı saldırıya üstün geldi ve Polonya askerlerini kuşattı. Polonya ordusundan geriye kalanlar, kuşatılmış Varşova’ya doğru ilerledi. 17 Eylül 1939’da Japonya ile ateşkes imzaladıktan sonra Sovyetler Birliği, Polonya devletinin varlığını sona erdirdiği bahanesiyle doğu Polonya’yı istila etti. 27 Eylül’de Varşova garnizonu Nazilere teslim oldu ve Polonya Ordusu’nun son büyük birimi 6 Ekim’de teslim oldu. Böylece II. Dünya Savaşında ilk düşen ülke olan Polonya, 36 günde düştü. Askerî yenilgiye rağmen, Polonya asla teslim olmadı; bunun yerine sürgündeki Polonya Hükûmeti’ni kurdu ve işgal altındaki Polonya’da gizli bir devlet aygıtı olarak varlığını devam ettirdi. Polonyalı askerî personelin önemli bir kısmı Romanya’ya ve Baltık ülkelerine tahliye edildi; bunların birçoğu daha sonra savaşın diğer cephelerinde Mihver Devletleri’ne karşı savaştı.

Almanya batı Polonya’yı ilhak edip ülkenin orta kısmında bir işgal bölgesi kurarken, Sovyetler Birliği ülkenin doğusunu ilhak etti; Polonya topraklarından bazı diğer küçük parçalar Litvanya ve Slovakya tarafından ilhak edildi. 6 Ekim’de Hitler, Polonya’nın geleceğinin yalnızca Almanya ve Sovyetler Birliği tarafından belirleneceği şartıyla Birleşik Krallık ve Fransa’ya bir barış teklifinde bulundu. Teklif reddedildi, ve bunun üzerine Hitler Fransa’ya karşı bir saldırı emri verdi, ancak saldırı kötü hava koşulları nedeniyle 1940 baharına kadar ertelendi.

Sovyetler Birliği, Baltık devletlerini (Alman-Sovyet Saldırmazlık Paktı’na göre Sovyet nüfuz alanı altında kalan Estonya, Letonya ve Litvanya), içlerinde Sovyet birliklerinin konuşlandırılmasını öngören “karşılıklı yardım paktları” imzalamaya zorladı. Kısa süre sonra, önemli miktarlardaki Sovyet askerî birimleri ülkelere doğru harekete geçti. Finlandiya benzer bir antlaşma imzalamayı ve topraklarının bir kısmını Sovyetler Birliği’ne bırakmayı reddetti. Sovyetler Birliği Kasım 1939’da Finlandiya’yı istila etti, ve bunun üzerine Sovyetler Birliği, Milletler Cemiyeti’nden atıldı. Ezici sayısal üstünlüğüne rağmen, Sovyet askerî başarısı asgari seviyedeydi ve Fin-Sovyet savaşı, 105 gün süren savaşın ardından Mart 1940’te Sovyetlerin Finlandiya’dan küçük miktarlarda toprak ilhak etmesi ile sona erdi.^[93] Kış Savaşı sonrası Amerika Birleşik Devletleri ile Sovyetler Birliği ilişkileri bozuldu. Sovyetler Birliği ordusunun savaşı kazanamaması, zayıf bir görüntü çizmesi ve bununla birlikte Milletler Cemiyeti’nin savaşı durduramaması, Sovyetler Birliği’ne yapılan “Bakü petrollerinin bombalanması” blöfünün işe yaramaması Adolf Hitler’i cesaretlendirdi.

Haziran 1940’ta, Sovyetler Birliği; Estonya, Letonya ile Litvanya’yı ve Romanya’nın Besarabya ile kuzey Bukovina bölgelerini zorla ilhak etti. Bu sırada, Nazi-Sovyet siyasi yakınlaşması ve ekonomik iş birliği yavaşladı. Sovyetler Birliği, Almanya’yı dışarıda bırakarak Türkiye, Bulgaristan, Yugoslavya gibi ülkelerle ilişkilerini genişletti, bu durum Nazi Almanyası’nı rahatsız etti. Her iki devlet de savaş hazırlıklarına başladı.

Nisan 1940’ta Almanya, İsveç’ten gelen ve Müttefiklerin kesmeye çalıştığı demir cevheri tedarikini korumak için Danimarka ve Norveç’i istila etti. Danimarka iki saatlik çatışmanın ardından teslim oldu, Norveç ise Müttefik desteğine rağmen iki ay içerisinde tamamen istila edildi. Birleşik Krallık’ın Norveç’teki savaştan ve yenilgiden duyduğu hoşnutsuzluk, Winston Churchill’in 10 Mayıs 1940’ta Başbakan olarak atanmasına yol açtı.

Aynı gün, Naziler Fransa’ya karşı bir askerî harekât başlattı. Fransa-Almanya sınırındaki güçlü Maginot Hattı’nın savunmalarını aşmak için Almanlar Fall Gelb Harekâtı ile saldırısını tarafsız Belçika, Hollanda ve Lüksemburg’a yöneltti. Daha sonra Alman askerleri, Müttefikler tarafından yanlış bir şekilde zırhlı araçlara karşı aşılamaz bir doğal bariyer olarak görülen Ardenler bölgesine karşı bir taaruz gerçekleştirdi. Yeni blitzkrieg taktiklerini başarıyla uygulayan Wehrmacht, hızla Manş Denizi’ne doğru ilerledi ve Müttefik ordularının çoğunu Lille yakınlarında kuşatarak Belçika’daki Müttefik güçlerini birbirlerinden ayırdı. Birleşik Krallık, Haziran ayı başlarında önemli sayılardaki Müttefik askerini kıtadan bölgeden tahliye etmeyi başardı; ancak bu askerler neredeyse tüm ekipmanlarını terk etmek zorunda kaldı.

10 Haziran’da, İtalya hem Birleşik Krallık’a hem de Fransa’ya savaş ilan etti ve Fransa’yı istilaya başladı. Naziler, zayıflamış Fransız ordusuna karşı ilerlemelerini güneye çevirdi ve 14 Haziran’da Paris, Alman ordusuna düştü. Sekiz gün sonra Fransa, Almanya ile bir ateşkes imzaladı; ülke Alman ve İtalyan işgal bölgelerine, ve resmi olarak tarafsız olmasına rağmen genellikle Almanya ile beraber hareket eden Vichy Rejimi altında işgal edilmemiş bir devlete bölündü. Fransa’nın donanmasını elinde tutmasına ise izin verildi, ama 3 Temmuz’da Birleşik Krallık bu filoya saldırdı.

Britanya Muharebesi, Temmuz ayı başlarında Luftwaffe‘nin gemilere ve limanlara düzenlediği saldırılar ile başladı. Birleşik Krallık Hitler’in barış teklifini reddetti ve Alman hava harekâtı Ağustos’ta başladı; ancak Alman kuvvetleri Kraliyet Hava Kuvvetleri’ni mağlup etmekte başarısız oldu; bunun bir sonucu olarak Almanya’nın Britanya’yı işgali planı ile İzlanda’yı işgali planı süresiz ertelendi. Alman stratejik bombardımanları Blitz sırasında Londra ve diğer İngiliz şehirleri üzerinde yoğunlaştı; ancak İngiliz savaş gayretini engellemekte başarısız oldu ve Mayıs 1941’de büyük ölçüde sona erdi.

Yeni ele geçirilen Fransız limanlarını kullanan Alman Donanması, Atlantik’teki İngiliz gemilerine karşı U-botları kullanarak genişletilmiş Kraliyet Donanması’na karşı bir başarı elde etti. İngiliz Anavatan Filosu, 27 Mayıs 1941’de Alman zırhlısı Bismarck‘ı batırarak önemli bir zafer elde etti.

Kasım 1939’da ABD, Çin’e ve Batılı Müttefikler’e yardım edebilmek için önlemler aldı ve Yansızlık Yasaları’nı Müttefiklerin “peşin ödeyerek” alımlarına izin verecek şekilde değiştirdi. 1940’ta Almanya’nın Paris’i ele geçirmesinin ardından ABD, donanmasının boyutunu büyük ölçüde arttırmaya başladı. Eylül ayında ABD, sadece İngiliz üsleri için Amerikan muhriplerinin satılmasını da kabul etti. Bunlara rağmen Amerikan halkının büyük çoğunluğu, 1941’e kadar savaşa herhangi bir doğrudan askerî müdahaleye karşı çıkmaya devam etti. Aralık 1940’ta Franklin D. Roosevelt, Hitler’i dünyayı istila etmeyi planlamakla suçladı ve Mihver ile herhangi bir müzakereyi; yararsız olduğunu söyleyip ABD’yi “demokrasinin cephaneliği” haline getirme çağrısı yaparak ve İngiliz savaş gayretini desteklemek için Land-Lease programlarını teşvik ederek reddetti. ABD, Almanya’ya karşı kapsamlı bir askerî harekât için stratejik planlamaya başladı.

Eylül 1940’ın sonunda Tripartite Paktı, Japonya, İtalya ve Almanya’yı Mihver devletleri olarak resmen birleştirdi. Tripartite Paktı, bir Mihver devletine saldıran, Sovyetler Birliği istisnası dışında herhangi bir ülkenin Mihver’in hepsine karşı savaşmak zorunda kalacağını belirtiyordu. Mihver, Kasım 1940’ta Macaristan, Slovakya ve Romanya’nın da ittifaka katılmasıyla genişledi. Romanya ve Macaristan daha sonra; Romanya’nın durumunda Sovyetler Birliği tarafından ilhak edilen toprakları geri almak, için Mihver’in Sovyetler Birliği’ne karşı olan savaşında önemli rollerde bulundu.

Haziran 1940’ın başlarında İtalya Kraliyet Hava Kuvvetleri bir İngiliz denizaşırı toprağı olan Malta’ya saldırdı ve adayı kuşattı. Yaz sonundan sonbaharın başlarına kadar İtalya, İngiliz Somalisi’ni istila etti ve İngilizlerin kontrolündeki Mısır’a bir taaruz düzenledi. Ekim’de İtalya Yunanistan’a saldırdı; ancak saldırı ağır İtalyan kayıplarıyla geri püskürtüldü; harekât aylar içinde küçük bölgesel değişiklikler ile sona erdi. Almanya; İtalya’ya yardım etmek, İngilizlerin orada Romanya petrol sahalarına karşı potansiyel bir tehdit oluşturacak bir yer edinmesini engellemek ve Akdeniz’deki İngiliz egemenliğine bir darbe vurmak için Balkanlar’ı istila hazırlıklarına başladı.

Aralık 1940’ta Britanya İmparatorluğu askerleri, Mısır ve İtalyan Doğu Afrikası’ndaki İtalyan güçlerine yönelik karşı saldırılar düzenlemeye başladı. Bu harekâtlar oldukça başarılı oldu; Şubat 1941’in başlarına kadar İtalya, doğu Libya’nın kontrolünü kaybetti ve çok sayıda İtalyan askeri esir alındı. İtalyan Donanması da önemli kayıplar verdi; Kraliyet Donanması Taranto’da bir uçak gemisi saldırısı ile üç İtalyan savaş gemisini hizmet dışı bıraktı ve Matapan Burnu Muharebesi’nde birkaç savaş gemisini batırdı.

İtalyan mağlubiyetleri, Almanya’nın Kuzey Afrika’ya bir yurt dışı sefer kuvveti göndermesine sebep oldu ve Mart 1941’in sonunda Erwin Rommel’in Alman Afrika Kolordusu, İngiliz Milletler Topluluğu güçlerini geri püskürten bir harekât başlattı. Bir aydan kısa bir süre içerisinde, Mihver kuvvetleri batı Mısır’a kadar ilerledi ve Tobruk limanını kuşattı.

Mart 1941’in sonlarına doğru, Bulgaristan ve Yugoslavya Tripartite Paktı’nı imzaladı; ancak Yugoslav hükûmeti paktın imzalanmasından iki gün sonra İngiliz yanlısı milliyetçiler tarafından yapılan bir darbe ile devrildi. Almanya buna, hem Yugoslavya hem de Yunanistan’ın 6 Nisan 1941’de başlayan eşzamanlı istilalarıyla karşılık verdi; her iki ülke de bir ay içinde teslim oldu. Nazilerin Balkanlar’ı istilası, Mayıs sonunda Yunanistan’ın Girit adasının havadan istilası ile tamamlandı. Mihver zaferinin hızlı olmasına rağmen, Yugoslavya’da Mihver’in işgaline karşı, savaşın sonuna kadar devam eden şiddetli ve büyük çaplı bir partizan savaşı başladı.

Mayıs’ta, Ortadoğu’daki İngiliz Milletler Topluluğu güçleri, Irak’ta Vichy kontrolündeki Suriye içindeki üslerden gelen Alman uçakları tarafından desteklenen bir ayaklanmayı bastırdı. Haziran ve Temmuz arasında, Özgür Fransa’nın yardımı ile İngiliz kuvvetleri, Fransız denizaşırı toprakları Suriye ve Lübnan’ı istila ve işgal etti.

Fenerbahçe (futbol takımı)

Tam ad	Fenerbahçe Futbol Anonim Şirketi
Takma ad	Sarı Kanaryalar Sarı Lacivertliler Efsane
Kısa ad	Fener FB
Renkler	Sarı-Lacivert
Kuruluş	3 Mayıs 1907 (117 yıl, 285 gün önce.)
Stadyum	Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu Stadyumu (Kapasite: 47.430)
Başkan	Ali Koç
Teknik direktör	José Mourinho
Lig	Süper Lig
2023-24	Süper Lig, 2.
Resmî site	fenerbahce.org
İç saha forması Dış saha forması Üçüncü forma
Şu anki sezon

Fenerbahçe Spor Kulübü’nün faaliyet gösterdiği spor branşları
Futbol (erkek) Futbol (kadın) Futbol U21 (erkek) Kürek (erkek) Kürek (kadın) e-Spor Basketbol (erkek) Basketbol (kadın) Basketbol (tekerlekli) Yüzme (erkek) Yüzme (kadın) Yelken takımı Voleybol (erkek) Voleybol (kadın) Atletizm (erkek) Atletizm (kadın) Boks (erkek) Boks (kadın) Masa tenisi (erkek) Masa tenisi (kadın) Bisiklet (eski)

Fenerbahçe erkek futbol takımı, Fenerbahçe Spor Kulübü’nün Süper Lig’de mücadele eden profesyonel futbol takımıdır. Kulübün futbol dışında faaliyet gösterdiği diğer spor dalları basketbol, voleybol, atletizm, boks, kürek, yelken, yüzme ve masa tenisidir. Fenerbahçe futbol takımı, iç saha maçlarını İstanbul Kadıköy’de bulunan 50.530 kişilik Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu Stadyumu’nda yapmaktadır. 1907 yılında bir futbol kulübü olarak kurulan Fenerbahçe, Türkiye futbol tarihinin başarılı ve en çok taraftarı olan spor kulüplerinden birisidir.

Fenerbahçe, 1924 yılından beri düzenlenen Türkiye Ligi şampiyonalarında toplamda 28 şampiyonluk ile en çok şampiyon olan Türk futbol takımıdır. Süper Lig’de 19 kez, Millî Küme’de 6, Türkiye Futbol Şampiyonası’nda ise 3 kez birinci olarak tamamlamıştır. Ayrıca, 7 Türkiye Kupası ve 9 Süper Kupa şampiyonluğu da bulunmaktadır. Takım, 2012-13 sezonunda UEFA Avrupa Ligi’nde yarı finale çıkarak tarihinde bir Avrupa kupasındaki en iyi derecesini elde etti. 1968 yılında şampiyonluk yaşadığı Balkanlar Kupası, Türkiye’nin ve kulüp tarihinin ilk Avrupa kupası oldu.

Takma adı Sarı Kanaryalar olan Fenerbahçe kulübünün geleneksel forması düz, sarı lacivert çubuklu forma, beyaz şort ve yanları hafif renkli beyaz çoraplardan oluşur.

Londra Sefareti (Büyükelçilik) Başkatibi Nurizâde Suad Bey’in oğlu Ziya Songülen, Ferik (tümgeneral) Şevki Paşa’nın oğlu Ayetullah Bey, edebiyatçı Samipaşazade Sezai Bey’in yeğeni ve Bahriye Mektebi öğrencisi Enver Necip (Okaner), Basra Valisi Abdurrahman Sami Efendi’nin oğlu, Alman Lisesi talebesi Hassan Sami Kocamemi, “Hintli” namıyla anılan Asaf Beşpınar, Haccarzade Mehmed Tevfik ve mutasarrıf Saffet Paşa’nın oğlu Hakkı Saffet Tarı, o yıllarda Kalamış, Papazın Çayırı’nda İngilizler ile Rumların oluşturdukları futbol takımlarının maçlarını izlemekte ve İngilizlerin yer aldığı Moda FC’de oynayan “Bobby” lakaplı ilk Türk futbolcu Fuat Hüsnü Kayacan’ı seyretmekteydiler. 1907 yılının bahar mevsiminde yine bir maç dönüşünde Necip, Ziya ve Ayetullah Bey’ler, Necip Bey’in Moda, Beşbıyık Sokak’taki evinde toplandılar. İçinde bulundukları tarihin de desteğinden güç alan bu gençler, kuracakları takımın ilk fikir harcını attılar. Bu genç arkadaş grubunun yaptığı istişare sonrasında gerekli parayı finanse edecek olan dönemin zenginlerinden Saint-Joseph mezunu Mühendis Nurizade Ziya Bey’e kulübün kurucu başkanlığı, Osmanlı Bankası memurlarından Saint-Joseph mezunu Ayetullah Bey’e katiplik (sekreter) görevi, Bahriye Mektebi’nden henüz yeni mezun olmuş Necip Bey’e de kaptanlık ve veznedarlık (sayman) görevi paylaşıldı. Kulübün adını ise, oturdukları semtten esinlenerek, Fenerbahçe Futbol Kulübü olarak belirlediler. Böylece Fenerbahçe Spor Kulübü, bir futbol takımı olarak 1907 yılında İstanbul’un Kadıköy ilçesi Moda semtinde kuruldu.

Kulüp başkanı Ziya Bey’in İngiltere’den bizzat getirttiği; önü ve kolları düğmeli pazen kumaş olan sarı beyaz renkte bol formaları, lacivert şort pantolonları ve sarı löverli yün çorapları ile takım, ilk antrenmanlarına Saint-Joseph Koleji Türkçe muallimi Enver Yetiker’in nezaretinde Kuşdili ve Fenerbahçe çayırlarında başladı. Kısa zamanda çevrenin futbola kabiliyetli gençlerini de kendi etrafında toplayan kulübün ilk kadrosu, olası olarak; Hint Asaf – Necip, Ziya – Büyük Hasan – Hassan Sami, Çerkes Sabri – Nasuhi, Şevkati – Galip – Hüseyin, Hayrullah Bey terkibinde ya da; Asaf – Ziya – Hassan Sami – Ayetullah – Mazhar – Necip – Fethi – Galip – Hüseyin – Büyük Hasan – Nevzat şeklinde oluştu.

Fenerbahçe futbol takımı, 1908 yılında ilk kez İstanbul Futbol Ligi’ne katıldı. Takımın Enver Yetiker’den sonraki teknik direktörlüğünü, aynı zamanda takımın oyuncusu olan Hüseyin Dalaklı yapmaktaydı. İlk iki yıl, kulüp kurucularının istifasının da etkisiyle İstanbul Ligi’nde varlık gösteremeyen takım, 1911-12 sezonunda Zeki (Mazlum), Karnik Arslanyan, Abbas (Elkatipzade), Mustafa (Elkatipzade), Yahya Berki (Karagözoğlu), Hüseyin (İzzi), Arif, Kemal (Aşkın), Tevfik (Taşçı), “Otomobil” Nuri, Galip (Kulaksızoğlu), Nasuhi (Baydar) ve Hasan Kâmil (Sporel)’den oluşan kadrosuyla namağlup şampiyon olarak tarihindeki ilk lig şampiyonluğunu elde etti. 1912-1913 Sezonu’nu Fenerbahçe, her ne kadar lider olarak sürdürse de, bu sezon; Balkan savaşları nedeniyle tamamlanamadı. Resmi kuruluşu 1907 olarak bilinen Fenerbahçe’nin tescili ise (o dönem Cemiyetler Kanunu henüz yürürlükte olmadığından) 1913 yılında yapıldı. “1907’de Kuşdili Çayırı’nda kurulan ve başkanlığını Hamid Hüsnü (Kayacan) Bey’in yaptığı Fenerbahçe Spor Kulübü’nün kuruluş amacı “Beden ve fikir eğitimini yaygınlaştırmak, vatan gençlerini hayat mücadelesine, sıkıntılara ve askeri seferlere (savaşmaya) alıştırmak” ifadelerini ihtiva eden belge ile kulüp resmi olarak tescil edildi. Bu kayıt aynı zamanda, bir Türk futbol kulübü hakkında şu ana kadar bulunmuş tek resmî Osmanlı tescil belgesidir. 1913-14 ve 1914-15 sezonlarında ise Galip Kulaksızoğlu’nun teknik direktörlüğündeki takım, iki sezon art arda namağlup olarak İstanbul Lig şampiyonluğunu kazandı. 1912 yılında kurulan ve 1923 yılına kadar devam eden Cuma Ligi’nde de ayrıca mücadele eden Fenerbahçe, 1920-21 ve 1922-23 sezonlarını şampiyon olarak tamamladı.

Fenerbahçe’nin 1922-23 sezonu şampiyonluğu dünyada eşi benzeri görülmemiş bir sezon olarak tarihe geçti. Takım kadrosunun tamamı yüksek okul mezunları ve öğrencilerden oluşan Fenerbahçe, sezonu hiç yenilmeden ve gol yemeden 58-0 gibi bir skorla tamamladı.

1923 yılının Fenerbahçe açısından en önemli olaylarından bir diğeri ise Birleşik Krallık işgal kuvvetleri komutanı General Charles Harington Harington’ın İstanbul’dan ayrılırken kendi adına bir turnuva düzenlemesi oldu. General, bu kupaya yönelik olarak “Gardler Muhteliti Türk kulüplerine meydan okuyor. Galibine, Başkumandanın adını taşıyan büyük bir kupa verilecek bu maça Türk kulüpleri diledikleri gibi takviye de alabilirler.” şeklinde bir ilan verdi. Fenerbahçe ise generalin ilanına “Fenerbahçe Kulübü yalnız kendi kadrosuyla bu maçı şartsız olarak kabul eder.” şeklindeki gazete ilanıyla karşılık verdi.

29 Haziran 1923 tarihinde General Harrington Kupası adıyla Taksim Stadı’nda yapılan maçı Fenerbahçe, dönemin önemli oyuncularından olan Zeki Rıza Sporel’in atmış olduğu iki golle 2-1 kazandı. Maç gecesi Lozan Konferansı’nda bulunan Türk Heyetine de bu galibiyet haberi ulaştığında heyet başkanı İsmet Paşa tarafından Fenerbahçe kulübüne “Heyetimiz adına hepinizi mutlulukla tebrik eder, meserretle gözlerinizden öperim.” şeklinde bir kutlama telgrafı gönderildi.

1932 yılının Haziran ayında meydana gelen Kuşdili Yangını sonucu kulüp binası ciddi ölçüde zarar gördü ve kupalar, üye kayıt ve maç defterlerini de içeren belgeler dahil olmak üzere çoğu maddi eser ve belge yok oldu. 1936 yılında en güçlü İstanbul, Ankara ve İzmir takımlarının yer aldığı Millî Küme kuruldu. 1938 yılında kendi isteğiyle ligden çekilen Fenerbahçe, bunun dışındaki tüm turnuvalara katılmış 1937, 1940, 1943, 1945, 1946 ve 1950 yıllarında olmak üzere 6 kez şampiyonluk kazanarak bu kupada en çok zafere ulaşan takım olmuştur. Bu yılların en önemli futbolcularından birisi ise Fenerbahçe formasıyla çıktığı 615 maçta 423 gol atan Lefter oldu. 1947-1951 ve 1953-64 yılları arasında Fenerbahçe forması giyen Lefter, Türkiye’de kulübü tarafından jübilesi yapılan ilk futbolcu oldu. Fenerbahçe taraftarlarının gönlünde taht kuran ve Ordinaryüs lakabı takılan Lefter için Tribünler söyledi binlerce kere. Ver Lefter’e yaz deftere. Bitti kalem doldu defter. Bu âlemde kral Lefter. sloganı yazıldı.

1939 yılında Türk futbol tarihinde ilk kez gece maçları oynanmaya başlandı. 9 Eylül 1939 tarihinde saat 21.00’de Fenerbahçe ile Beyoğluspor arasında yapılan bu ilk maçta, Fenerbahçe rakibini 4-2 mağlup etti. İlk gece maçının ilk golünü ise Fenerbahçeli futbolcu Fikret Kırcan kaydetti.

Fenerbahçe, ilk olarak 1908-09 sezonunda katıldığı ve 1958-59 sezonuna kadar farklı statülerde yapılan İstanbul Ligleri’nde 16 şampiyonluk kazandı. Bu şampiyonluklardan 14’ü İstanbul Ligi, 2’si Cuma Ligi kupasıydı.

21 Şubat 1959 tarihinde sadece İstanbul, Ankara ve İzmir takımlarının katılabildiği Türkiye 1. Futbol Ligi kuruldu. Beyaz ve kırmızı grup şeklinde düzenlenen ve 16 takımın yer aldığı ligde, Fenerbahçe, beyaz grupta yer aldı. Macar teknik direktör Ignace Molnar yönetimindeki Fenerbahçe, 12 galibiyet ve 2 beraberlik alıp 26 puanla grubunu lider tamamladı.^[28] Finalde ise kırmızı grubun birincisi Galatasaray ile karşılaştı. İki maç şeklinde düzenlenen finalde, ilk maçı 1-0 kaybetmesine karşın ikinci maçta rakibini Yüksel Gündüz, Mustafa Güven, Naci Erdem ve Şeref Has’ın attığı gollerle 4-0 yenerek Türkiye 1. Futbol Ligi’nin ilk şampiyonu oldu. 1959-60 sezonunda ligi ikinci olarak bitiren Fenerbahçe, aynı sezon tarihinde ilk defa Şampiyon Kulüpler Kupası’na katıldı. 1. ön eleme turunda Nemzeti Bajnokság şampiyonu Csepel’i 1-1 ve 3-2’lik skorlarla eleyerek ikinci tura yükseldi. İkinci turda Fransa ligi şampiyonu Nice’yle karşılaşan Fenerbahçe, rakibine elenerek turnuvaya veda etti.

1960 yılında takımın başına Macar teknik direktör László Székely getirildi. Fenerbahçe, 1960-61 sezonunda 38 maçta aldığı 26 galibiyet, 9 beraberlik, 3 mağlubiyetle ligi yeniden şampiyon olarak tamamladı. Bu sezonun en önemli gelişmelerinden birisi ise Fenerbahçe’nin en önemli futbolcularından olan Can Bartu’nun sezon sonunda bir İtalyan takımı olan Fiorentina’ya transfer olması oldu. 1961-62 sezonunda ise yeniden Şampiyon Kulüpler Kupası’nda mücadele etme hakkı kazanan Fenerbahçe, 2. turdan katıldığı turnuvada Nürnberg’e 2-1 ve 1-0’lık skorlarla yenilerek kupaya veda etti. 1962 yılının Ocak ayında takımın başına Necdet Erdem getirildi. 1962 yılının Temmuz ayında ise takımın başına Yugoslav teknik direktör Miroslav Kokotović getirildi.1962-63 sezonunu üçüncü olarak bitiren Fenerbahçe, 1963-64 sezonunda Kupa Galipleri Kupası’na katıldı. Ön eleme turunda Romanya ligi takımlarından Petrolul Ploiești’yi geçen Fenerbahçe, birinci turda Kuzey League of Ireland takımı olan Linfield’i eleyerek tarihinde ilk defa Şampiyon Kulüpler Kupası’nda çeyrek finale kaldı. Çeyrek finalde Nemzeti Bajnokság takımlarından MTK Budapeşte ile eşleşti. İlk maçı 2-0 kaybeden Fenerbahçe, ikinci maçı 3-1 kazanarak turu playoff’a taşıdı. Ancak playoff maçında rakibine 1-0 yenilerek kupaya veda etti. Miroslav Kokotović yönetiminde hem Avrupa’da hem de Türkiye’de başarılı bir sezon geçiren Fenerbahçe, aynı sezon ligi şampiyon olarak tamamladı.

1964-65 sezonunda teknik direktörlüğe İngiliz Oscar Hold getirildi.^[27] Fenerbahçe bu sezonda dördüncü kez lig şampiyonluğu elde etti. 1965-66 sezonunda Selahattin Torkal yönetimindeki takım, ligi üçüncü, 1966-67 sezonunda ise Abdullah Gegiç yönetiminde ligi ikinci sırada bitirdi.^[35] Bu sezonun en önemli gelişmelerinden birisi ise Fenerbahçe’nin Balkan Kupası’nı kazanması oldu.^[36] Fenerbahçe’nin Balkan Kupası şampiyonluğu, bir Türk futbol takımının uluslararası resmi bir organizasyonda kazandığı ilk şampiyonluk oldu. Kupa’nın final maçında Yunanistan ligi takımlarından AEK ile karşılaşan Fenerbahçe, rakibini Ogün Altıparmak’ın iki, Yılmaz Şen’in ise attığı bir gol ile 3-1 mağlup etti.^[36]

1967-68 sezonunda takımın başına yeniden Ignace Molnar’ı getiren Fenerbahçe, sezonu en yakın takipçisi Beşiktaş’ın 7 puan önünde şampiyon olarak tamamladı.^[37] Aynı sezon Türkiye Kupası finalinde Altay ile karşılaşan Fenerbahçe, rakibini Ogün Altıparmak ve Nedim Doğan’ın attığı gollerle 2-0 mağlup ederek ilk Türkiye Kupası şampiyonluğunu kazandı.^[38] 1968-69 sezonunda Şampiyon Kulüpler Kupası’na 1. turdan katılan Fenerbahçe İngiltere Premier League takımlarından Manchester City’i ilk maçı 0-0 biten maçın ardından ikinci maçta 2-1 mağlup ederek 2. tura yükseldi. 2. turda Hollanda ligi takımlarından Ajax ile karşılaşan Fenerbahçe, iki maçı da 2-0 kaybederek turnuvaya veda etti.^[39] 1969 yılı Mart ayında Ignace Molnar takımdan ayrıldı. Sezonu sırasıyla Fikret Kırcan ve Basri Dirimlili^[27] yönetimde geçiren Fenerbahçe ligi dördüncü sırada bitirdi.

1969-70 sezonunda takımın başına Rumen teknik direktör Traian Ionescu’yu getiren Fenerbahçe, sezonu Eskişehirspor’un 7 puan önünde şampiyon olarak tamamladı.^[40] Sezonun en önemli istatistiklerinden birisi ise Ilie Datcu’nun kalesini koruduğu Fenerbahçe’nin toplam 30 maçta kalesinde sadece 6 gol görmesi oldu.^[41] Bu durum günümüzde bir rekor olarak varlığını korumaktadır.^[42] Fenerbahçe, 1970-71 sezonunda takımın başına Rumen teknik adam Constantin Teașcă’yı getirdi.^[27] Fenerbahçe bu sezon ligi ikinci sırada bitirdi.^[43] Aynı sezon Ogün Altıparmak, 26 maçta attığı 16 golle Türkiye 1. Futbol Ligi’nde gol kralı olan ilk Fenerbahçeli futbolcu oldu.^[44] 1971-72 sezonunda takımın başına Sabri Kiraz getirildi.^[27] Fenerbahçe bu sezon ligi üçüncü sırada tamamladı. 1972-73 sezonunda yeni bir yapılanmaya giden takım, ilk olarak teknik direktörlüğe Brezilyalı Didi’yi getirdi.^[45] Bunun yanı sıra İstanbulspor’dan transfer edilen Cemil Turan dönemin önemli transferlerinden birisi oldu.^[46] Sezonu ise Galatasaray’ın ardında ikinci olarak bitirdi. Osman Arpacıoğlu, 19 maçta attığı 16 golle gol kralı oldu.^[44] 1973-74 sezonunda, takımın 1980-1983 yılları arasında kaptanlığını da yapacak olan Alpaslan Eradlı transfer edildi.^[47] Ziya Şengül’ün takım kaptanlığını yaptığı, Cemil Turan’ın gol kralı^[44] olduğu sezon Fenerbahçe 7. kez lig şampiyonluğunu kazandı. Aynı sezon Türkiye Kupası finalinde Bursaspor’u mağlup ederek bu kupayı ikinci kez müzesine götürdü.^[48] 1974-75 sezonunda Şampiyon Kulüpler Kupası’na katılan Fenerbahçe, 1. turda Lüksemburg ligi takımlarından Jeunesse Esch’i eleyerek 2. tura yükseldi. Bu turda Polonya ligi takımlarından Ruch Chorzów’a elenerek turnuvaya veda etti.^[49] Lig sezonunu ise Galatasaray’ın 5 puan önünde şampiyon olarak tamamladı.^[50]

1975 yılı Eylül ayında teknik direktörlükten ayrılan Didi’nin yerine Necdet Niş getirildi.^[27] Takımın başında 3 hafta kalan Necdet Niş’in yerine yeniden Abdullah Gegiç getirildi.^[27] 1975-76 sezonunda üç kez teknik direktör değişikliği yaşandı. Sırasıyla İlie Datcu, Nedim Günar ve son olarak Yugoslav teknik direktör Tomislav Kaleperović takımın başına getirildi.^[27] Fenerbahçe bu sezonu Trabzonspor’un 3 puan gerisinde ikinci sırada tamamladı.^[50] Cemil Turan ise 30 maçta attığı 17 golle ikinci kez gol kralı oldu. 1976-77 sezonunu ise yine Trabzonspor’un 4 puan gerisinde ikinci sırada tamamladı.^[50] 1977-78 sezonunda Tomislav Kaleperović teknik direktörlüğündeki Fenerbahçe, sezonu lider olarak tamamlayarak, dokuzuncu lig şampiyonluğunu elde etti.^[50] Aynı sezon Cemil Turan, 30 maçta attığı 17 golle üçüncü kez gol kralı oldu. 1978-79 sezonunda takımın başına yeniden Necdet Niş’i getiren Fenerbahçe, ligi üçüncü sırada bitirdi.^[51] Türkiye Kupası’nda ise finalde Altay ile karşılaştı. İlk maçı 2-1 kaybetmesine rağmen ikinci maçta rakibini Raşit Çetiner ve Önder Mustafaoğlu’nun attığı gollerle 2-0 mağlup ederek Türkiye Kupası’nı üçüncü kez müzesine götürdü.^[52]

25 Ağustos 1979 tarihinde Türkiye 1. Futbol Ligi’ne yabancı futbolcu transfer yasağı getirildi.^[53] Fenerbahçe bu dönemde Şekerspor’dan Selçuk Yula’yı transfer etti. Haziran ayında teknik direktörlüğe Şükrü Ersoy getirildi.^[54] Ancak 9 maçta alınan 5 mağlubiyet sonucu Şükrü Ersoy görevinden istifa etti ve yerine Ziya Şengül getirildi.^[55] Fenerbahçe, 1979-80 sezonunu Trabzonspor’un ardından ikinci sırada bitirdi. 1980-81 sezonunda takımın başına Alman teknik direktör Friedel Rausch getirildi.^[56] Tarihinin en sıkıntılı dönemini bu sezonda yaşayan Fenerbahçe, ligi onuncu sırada bitirdi.^[57] 1981-82 sezonunda yabancı futbolculara yönelik transfer yasağı kaldırıldı.^[58] Dönem ortasında yardımcı antrenörlük yapmakta olan Enver Katip’i takımın başına getiren Fenerbahçe, sezonu üçüncü sırada tamamladı. Bu sezonda Selçuk Yula, 28 maçta attığı 16 golle gol kralı oldu.^[50]

1982-83 sezonunda Yugoslav teknik adam Branko Stanković takımın yeni teknik direktörü oldu.^[27] Alpaslan Eradlı’nın futbolu bırakmasının ardından Cem Pamiroğlu yeni takım kaptanı oldu. En başarılı sezonlarından birisini geçiren Fenerbahçe, bu sezonda ligi şampiyon olarak tamamlayarak, toplamda 10. lig şampiyonluğunu kazandı.^[59] Bunun yanında Türkiye Kupası finalinde Mersin İdman Yurdu ile karşılaşan Fenerbahçe, rakibini iki maçta da 2-0 ve 2-1’lik skorlarla mağlup ederek dördüncü kez Türkiye Kupası şampiyonu oldu.^[60] Dönemin etkili futbolcularından Selçuk Yula ise 30 maçta attığı 19 golle ikinci kez gol kralı oldu.^[50] Fenerbahçe, 1983-84 sezonunu Trabzonspor’un ardından ikinci sırada bitirdi. 1984-85 sezonunda bir başka Yugoslav teknik direktör Todor Veselinović takımın başına getirildi.^[27] Aynı sezon Hajduk Split’ten transfer edilen Dušan Pešić, takıma dahil edilen önemli futbolculardan birisi oldu.^[61] Sezon sonunda Beşiktaş’la aynı puanda olan Fenerbahçe, averaj üstünlüğü ile onbirinci lig şampiyonluğunu elde etti. Sezon sonunda takımdan ayrılan Todor Veselinović’in yerine Macar teknik direktör Kálmán Mészöly getirildi.^[27]

Bir önceki sezonu şampiyon olarak tamamlayan takım, 1985-86 sezonunda Şampiyon Kulüpler Kupası’na 1. turdan katıldı.^[62] Fransa ligi’nin son şampiyonu Bordeaux ile eşleşen Fenerbahçe, ilk maçta rakibini Selçuk Yula, Şenol Çorlu ve Hüseyin Çakıroğlu’nun attığı gollerle 3-2 yendi.^[62] Takım kadrosunun yarısını Fransa millî takımın oluşturduğu Bordeaux’a^[63] karşı alınan bu galibiyet, Avrupa basınında büyük yankı uyandırdı.^[64] 2. turda İsveç ligi takımlarından Göteborg ile eşleşen Fenerbahçe, kendi evindeki maçı 2-1 kazanmasına rağmen, ilk maçı 4-0 kaybettiği için turnuvaya veda etti.^[62] Ligde ise sıkıntılı bir dönem geçiren takım, sezonu beşinci sırada tamamlayarak bir sonraki sezon Avrupa kupalarına katılma şansını kaybetti.^[65] Bu nedenle Kálmán Mészöly ile yollar ayrılarak yerine Yugoslav teknik direktör Branko Stanković getirildi.^[66] Sezon sonunda emekliye ayrılan takım kaptanı Cem Pamiroğlu’nun yerine ise Müjdat Yetkiner getirildi.

1986-87 sezonunda, son haftalarda alınan başarısız sonuçlar nedeniyle ligin bitimine iki hafta kala Branko Stanković’in görevine son verildi.^[67] Sezon sonuna kadar Yılmaz Yücetürk’ün yönetiminde kalan Fenerbahçe, ligi bir önceki sezon olduğu gibi beşinci sırada bitirdi.^[68] Sezon sonunda dönemin genç yıldızlarından olan Rıdvan Dilmen, Sarıyer’den transfer edildi. Diğer önemli transfer ise Sakaryaspor’dan transfer edilen savunma oyuncusu Nezihi Tosuncuk oldu.^[69][70] 1987-88 sezonunda ligin dördüncü haftasında Yılmaz Yücetürk istifa etti ve takımın başına geçici bir süre için Birol Pekel getirildi.^[27][71] Ligin altıncı haftasında ise Macar teknik adam Pál Csernai Fenerbahçe’nin yeni teknik direktörü oldu.^[27] En kötü sezonlarından birisini geçiren Fenerbahçe, ligi sekizinci sırada bitirdi. Sezon sonunda ise Pál Csernai ile yollar ayrıldı.^[72] Bunun yanı sıra Müjdat Yetkiner’in yerine takım kaptanlığı Şenol Çorlu’ya verildi.

1988-89 sezonu öncesi Fenerbahçe’nin yaptığı transferler büyük yankı uyandırdı.^[73] Almanya millî futbol takımının kalesini koruyan Toni Schumacher, Schalke 04’ten transfer edildi.^[73] Bunun yanı sıra Sakaryaspor’dan transfer edilen Oğuz Çetin ve Aykut Kocaman diğer önemli transfer hamleleri olarak gerçekleşti.^[73] Pál Csernai’den boşalan teknikp direktörlüğe ise yeniden Todor Veselinović getirildi.^[27] Takım kaptanlığı ise yeni transfer Toni Schumacher’e verildi. Kadrosunu önemli oyuncularla güçlendiren Fenerbahçe, sezonu Beşiktaş’ın 10 puan önünde şampiyon olarak tamamladı.^[74] On ikinci lig şampiyonluğunu elde eden Fenerbahçe’de, Aykut Kocaman 34 maçta attığı 29 golle gol kralı oldu.^[50]

Fenerbahçe, 1989-90 sezonu öncesi Danimarkalı futbolcu Henrik Nielsen’i transfer etti.^[75] Bu sezon Toni Schumacher’in sarılık teşhisi konulması nedeniyle 6 ay,^[76] ligin 10. haftasında Trabzonspor maçında ağır bir şekilde sakatlanan Rıdvan Dilmen’in ise 3 ay sahalardan uzak kalması takımın şansız bir sezon geçirmesine neden oldu.^[77] Fenerbahçe, ligi Beşiktaş’ın 5 puan gerisinde ikinci olarak bitirdi. Sezon sonunda ise Todor Veselinović ile yollar ayrıldı. Boşalan teknik direktörlük görevine ise PSV’yi 1987-88 sezonunda Şampiyon Kulüpler Kupası şampiyonu yapan Hollandalı çalıştırıcı Guus Hiddink getirildi.^[78] 1990-91 sezonuna, hastalık ve sakatlıklar nedeniyle Schumacher, Rıdvan, Semih ve Aykut gibi önemli futbolculardan yoksun başlandı. Ligin 22. haftasında Trabzonspor deplasmanında alınan mağlubiyet nedeniyle Guus Hiddink’in görevine son verildi. Sezon sonuna kadar önce Erol Togay, daha sonra ise Tınaz Tırpan’ın çalıştırdığı Fenerbahçe, sezonu beşinci sırada tamamladı.

Bir önceki sezon yaşanan başarısızlıklar nedeniyle 1991-92 sezonu öncesi önemli transfer hamleleri gerçekleşti. Dönemin en büyük transferi Galatasaray’dan olaylı bir şekilde alınan Türkiye 1. Futbol Ligi gol kralı Tanju Çolak oldu.^[79] Toni Schumacher’in emekliye ayrılmasından sonra Beşiktaş’tan alınan Engin İpekoğlu ise bir diğer önemli transfer oldu.^[80][81] Teknik direktörlük görevine ise Slovak Jozef Vengloš getirildi. Sezon sonunda Aykut Kocaman 25 maçta attığı 25 golle gol kralı olurken, Fenerbahçe ligi Beşiktaş’ın ardından ikinci sırada bitirdi.^[82] Jozef Vengloš yönetimindeki Fenerbahçe, 1992-93 sezonunu lider Galatasaray’ın 8 puan gerisinde beşinci sırada tamamladı.^[83] Bir önceki sezon Galatasaray’dan alınan Tanju Çolak ise 23 maçta attığı 27 golle gol kralı oldu.^[84] Sezon sonunda Jozef Vengloš gönderilerek yerine Alman teknik adam Holger Osieck getirildi.^[85] Kadroda yeni bir yapılanmaya giden Fenerbahçe’de Tanju Çolak ile yollar ayrılırken, Uche Okechukwu, Brian Steen Nielsen, Rüştü Reçber, Bülent Uygun, Kemalettin Şentürk kadroya dahil edilen önemli oyunculardan oldu.^[86] 1993-94 sezonunu ikinci sırada bitiren Fenerbahçe’de, Bülent Uygun 27 maçta attığı 22 golle gol kralı oldu.^[84] Fenerbahçe, 1994-95 sezonunun ilk yarısını Holger Osieck teknik direktörlüğünde tamamlarken, 2. yarısında ise teknik direktörlüğe Tomislav Ivić getirildi. Sezonu dördüncü sırada bitiren Fenerbahçe’de Aykut Kocaman 25 maçta attığı 27 golle 3. kez gol kralı oldu.^[84]

1995-96 sezonunda Brezilya’yı 1994 FIFA Dünya Kupası şampiyonu yapan teknik direktör Carlos Alberto Parreira takımın başına getirildi.^[87] Bunun dışında Gaziantepspor’dan alınan Elvir Bolić dönemin önemli bir transferi olarak gerçekleşti.^[86] Sezonu Trabzonspor’un 2 puan önünde lider tamamlayan Fenerbahçe, yedi sezonun ardından 13. lig şampiyonluğuna ulaştı. 1996-97 sezonunda teknik direktörlüğe Sebastião Lazaroni getirildi.^[86] Transferde ise Jay-Jay Okocha önemli bir transfer olarak gerçekleşti.^[88] Fenerbahçe bu sezon tarihinde ilk kez Şampiyonlar Ligi’nde gruplara kalma başarısı gösterdi.^[89] Elemelerde İsrail ligi takımlarından Maccabi Tel Aviv ile eşleşen Fenerbahçe, rakibini 1-1 ve 1-0’lık skorlarla eleyerek gruplara katılmaya hak kazandı. Grup kuralarında ise Rapid Wien, Juventus ve Manchester United’ın aralarında bulunduğu C grubunda mücadele etti. 20 Kasım 1996 tarihinde Old Trafford’da Manchester United ile yapılan maç, sezonun en önemli gelişmelerinden birisi oldu.^[90] Bu maçta Fenerbahçe, rakibini Elvir Bolić’in 78. dakikada attığı golle 1-0 mağlup ederek, kendi sahasında oynadığı Avrupa maçlarında 40 yıldır yenilmeyen Manchester United’ı yenmiş oldu.^[90] Grubu ise 2 galibiyet, 1 beraberlik ve 3 yenilgiyle tamamlayarak 3. sırada kaldı ve turnuvaya veda etti. Sezon ortasında Sebastião Lazaroni gönderilerek yerine 3. kez Todor Veselinović getirildi ve takım sezonu 3. sırada bitirdi.^[86] Sezon sonunda Todor Veselinović ile yeniden yollar ayrılarak Hırvat teknik adam Otto Barić ile anlaşıldı.^[86] 1997-98 sezonunun en önemli olaylarından birisi 11 Şubat 1998 tarihinde Trabzonspor ile oynanan Türkiye Kupası çeyrek final karşılaşmasında yaşandı.^[91] Maçın 78. dakikasında teknik direktör Otto Barić’in başına taş atılması sonucu, takım sahayı terk etti. Bunun sonucunda Fenerbahçe hükmen mağlup sayılarak bir sonraki sezon Türkiye Kupası’nda oynamaktan men edildi.^[91] Sezonu ise Galatasaray’ın 4 puan gerisinde ikinci olarak tamamladı. 1998-99 sezonunda teknik direktörlüğe Joachim Löw getirildi.^[86] Transferde ise Viorel Moldovan ve Elvir Baljić gibi önemli oyuncular takıma dahil edildi. Bu sezonu üçüncü sırada tamamlayan Fenerbahçe’de, sezon sonunda teknik direktörlüğe eski futbolcusu Rıdvan Dilmen getirildi.^[86]

1999-00 sezonunda Gaziantepspor’dan Yaw Preko ve Samuel Johnson takıma dahil edildi.^[86] Bu sezon UEFA Kupası 1. turunda MTK Budapest ile eşleşen Fenerbahçe, deplasmanda 0-0 berabere kaldığı Macar takımına kendi evinde 2-0 mağlup olarak kupaya veda etti.^[92] 30 Eylül 1999 tarihinde oynanan bu ikinci maç sonrası teknik direktör Rıdvan Dilmen istifa etti ve yerine Zdenek Zeman getirildi.^[86][93] Zdenek Zeman’ın yönetiminde başarılı bir grafik sergilenememesi nedeniyle, ligin 15. haftasında takım Fenerbahçe’nin eski futbolcularından Turhan Sofuoğlu’na emanet edildi.^[94] Sezonu 4. sırada tamamlayan takım, bir sonraki sezon Avrupa kupalarına gitme şansını kaybetti. 2000-01 sezonunda gerek teknik direktör gerekse oyuncu transferlerinde büyük hamleler gerçekleşti. Yeniden bir yapılanmaya giden takım ilk olarak teknik direktörlüğe Mustafa Denizli’yi getirdi. Bunun dışında Haim Revivo, Kennet Andersson, Nikola Lazetic, Zoran Mirkovic, Milan Rapaić, Serhat Akın ve Yusuf Şimşek gerçekleşen önemli transfer hamleleri oldu.^[86] Fenerbahçe bu sezonda iç sahada oynadığı 17 maçta 17 galibiyet alarak bir rekor kırdı.^[95] Sezonu ise Galatasaray’ın 3 puan önünde şampiyon olarak tamamladı. Bu şampiyonluk Fenerbahçe’nin Süper Lig’de bir Türk antrenörle kazandığı ilk şampiyonluk oldu.^[96]

2001-02 sezonunda Şampiyonlar Ligi elemelerinde İskoçya ligi ekiplerinden Glasgow Rangers’ı ilk maçı 0-0 biten maçın rövanşında 2-1 mağlup ederek tarihinde ikinci defa Şampiyonlar Ligi’nde gruplara kalma başarısı gösterdi.^[97] Grup kuralarında Barcelona, Bayer 04 Leverkusen ve Olympique Lyonnais’un aralarında bulunduğu F grubuna düşen Fenerbahçe, oynadığı maçlardan puan alamayarak turnuvaya veda etti.^[97] Şampiyonlar ligindeki başarısızlık ve ligde alınan kötü sonuçlarla birlikte, 21 Aralık 2001 tarihinde Diyarbakırspor’a deplasmanda kaybedilen 2-1’lik maç sonucunda teknik direktör Mustafa Denizli’nin görevine son verildi.^[98] Yerine ise Alman teknik direktör Werner Lorant getirildi.^[86] 2002-03 sezonunun en önemli transfer hamlesi River Plate’den transfer edilen Arjantinli futbolcu Ariel Ortega oldu. Bu transferin Fenerbahçe’ye maliyeti ise 15.5 milyon dolar oldu.^[99] Bunun dışında Ponte Preta’dan alınan Washington ise bir diğer önemli transfer olarak gerçekleşti.^[100] Sezonun en önemli olayı 6 Kasım 2002 tarihinde Galatasaray ile yapılan derbi maçı oldu.^[101] Bu maçta Fenerbahçe, rakibini Tuncay Şanlı, Ariel Ortega, Serhat Akın (2), Ceyhun Eriş ve Ümit Özat’ın attığı gollerle 6-0 mağlup ederek ezeli rakibine karşı tarihi bir skor elde etti.^[101] Bunun dışında ligde kötü bir performans sergilenmesi nedeniyle ligin 16. haftasında Werner Lorant ile yollar ayrılarak yerine Oğuz Çetin getirildi.^[102] Oğuz Çetin yönetiminde beklenilen sonuçlar alınamayınca ligin 26. haftasında Oğuz Çetin’in yerine Tamer Güney getirildi.^[102] Sezon sonuna kadar Tamer Güney yönetiminde kalan takım ligi 6. sırada bitirerek bir sonraki sezon Avrupa kupalarında mücadele etme şansını kaybetti.

2003-04 sezonu öncesi yeniden bir yapılanmaya giden Fenerbahçe, ilk olarak Alman teknik direktör Christoph Daum’u takımın başına getirdi.^[103] Transferde ise Pierre van Hooijdonk, Robert Enke, Mehmet Aurelio, Fábio Luciano ve Mert Nobre gibi önemli oyuncular takıma dahil edildi.^[103] Başarılı bir sezon geçiren Fenerbahçe, ligi Trabzonspor’un 4 puan önünde bitirerek 15. lig şampiyonluğunu elde etti ve formasına 3. yıldızı taktı.^[104] Bir sonraki sezon Şampiyonlar Ligi’ne doğrudan katılacak Fenerbahçe’nin en önemli transfer hamlesi ise Cruzeiro’dan 5 milyon dolara transfer edilen Alex de Souza oldu.^[105] Bunun dışında alınan Serkan Balcı bir transfer hamlesi gerçekleşti. Şampiyonlar Ligi kuralarında Olympique Lyonnais, Manchester United ve Sparta Praha’ın aralarında bulunduğu D grubuna düşen Fenerbahçe, ligde ise ilk yarıyı lider olarak tamamladı.^[106][107] Devre arasında takıma dahil edilen Fransız futbolcu Nicolas Anelka büyük ses getirdi.^[108] Fenerbahçe, Şampiyonlar Ligi’nde grubu 3. sırada bitirerek, UEFA Kupası’na katıldı.^[106] UEFA Kupası’nda ise 3. turda İspanyol rakibi Real Zaragoza’ya 1-0 ve 2-1’lik skorlarla elenerek Avrupa kupalarına veda etti.^[109] Ligde ise başarılı bir sezon geçiren Fenerbahçe, sezonu Trabzonspor’un 3 puan önünde lider olarak tamamlayarak 2004-05 sezonunda 16. şampiyonluğunu kazandı.^[110]

2005-06 sezonu öncesi Juventus’tan 8 milyon euro karşılığında Stephen Appiah transfer edildi.^[111] Bir önceki sezonu şampiyon olarak tamamlayan Fenerbahçe, Şampiyonlar Ligi gruplarına doğrudan katıldı. Grup kuralarında Milan, PSV ve Schalke 04’ün aralarında bulunduğu E grubunda mücadele etti. Grup maçlarında ise 1 galibiyet, 1 beraberlik ve 4 yenilgi alarak, Avrupa kupalarına veda etti.^[112] Ligi ise Galatasaray’ın 2 puan gerisinde ikinci olarak bitiren Fenerbahçe’de sezon sonunda teknik direktör Christoph Daum ile yollar ayrıldı. Boşalan teknik direktörlük görevine ise Brezilyalı teknik adam Zico getirildi.^[113] 2006-07 sezonu öncesi Uğur Boral, Tümer Metin, Mateja Kežman, Edu Dracena, Diego Lugano, Deivid gibi oyuncular takıma dahil edildi.^[114] Şampiyonlar Ligi’ne eleme turlarından katılan Fenerbahçe, 3. tur eleme maçında Dinamo Kiev’e 3-1 ve 2-2’lik skorlarla elenerek, bu turnuvaya veda etti ve UEFA Kupası’na katıldı.^[115] UEFA Kupası’nda gruplardan çıkma başarısı gösteren Fenerbahçe, 3. turda Hollanda ligi takımlarından AZ ile eşleşti. İlk maçta kendi sahasında 3-3 berabere kalan Fenerbahçe, ikinci maçta 2-2 berabere kalarak kupaya veda etti.^[115] Ligde ise başarılı bir sezon geçiren takım, en yakın takipçisi Beşiktaş’ın 9 puan önünde ligi şampiyon olarak tamamladı.^[116] Bu şampiyonlukla, kuruluşunun 100. yılında 17. lig şampiyonluğunu elde etti. Diğer taraftan takımın kaptanlığını da yapmakta olan Alex, 32 maçta attığı 19 gol ile gol kralı oldu. Bununla birlikte Alex, Fenerbahçe formasıyla gol kralı olan ilk yabancı futbolcu oldu.^[117] Fenerbahçe, sezon sonunda Beşiktaş ile yapılan Süper Kupa maçını Mateja Kežman ve Deivid’in attığı gollerle 2-1 kazanarak yedinci kez bu kupayı müzesine götürdü.^[118]

2007-08 sezonunda Şampiyonlar Ligi gruplarına doğrudan katılan Fenerbahçe’de sezon öncesi yaşanan en önemli gelişme, ünlü Brezilyalı futbolcu Roberto Carlos’un Real Madrid’den transfer edilmesi oldu.^[119] Bunun dışında Gençlerbirliği OFTAŞ’tan transfer edilen Gökhan Gönül bir diğer önemli transfer olarak gerçekleşti.^[120] Zico yönetimindeki takım, Şampiyonlar Ligi’nde Internazionale, CSKA Moskova ve PSV’nin aralarında bulunduğu G grubunda mücadele etti. Grup maçlarında 3 galibiyet, 2 beraberlik ve 1 mağlubiyet alan takım, tarihinde ilk kez Şampiyonlar Ligi’nde 2. tura yükseldi.^[121][122] 2. turda Sevilla ile eşleşen Fenerbahçe, ilk maçı kendi evinde 3-2 kazandı. İkinci maçın Sevilla lehine 3-2 bitmesi üzerine karşılaşma uzatmalara gitti. Uzatmalarda da eşitlik bozulmadı ve penaltı atışları sonucunda Fenerbahçe rakibini 3-2 mağlup ederek, yine tarihinde ilk defa çeyrek finale yükseldi.^[121][123] Çeyrek finalde Chelsea ile eşleşen Fenerbahçe, ilk maçı 2-1 kazanmasına rağmen ikinci maçta rakibine 2-0 mağlup olarak Şampiyonlar Ligi’ne veda etti.^[121] Ligi ise Galatasaray’ın 6 puan gerisinde ikinci sırada bitirdi. Bu sezon Semih Şentürk 27 maçta attığı 17 gol ile gol kralı oldu.^[124] Sezon sonunda Zico ile yollar ayrılarak, boşalan teknik direktörlük görevine Luis Aragonés getirildi.^[125] 2008-09 sezonunda Daniel Güiza ve Emre Belözoğlu takıma dahil edilen önemli oyuncular oldular.^[126] Bir önceki sezonu ikinci olarak bitiren Fenerbahçe, Şampiyonlar Ligi’ne eleme turlarından katıldı. Sırasıyla MTK Budapest ve Partizan’ı eleyen takım, tarihinde ikinci kez Şampiyonlar Ligi’nde gruplara kalma başarısı gösterdi.^[127] Grup kuralarında ise Porto, Dinamo Kyiv ve Arsenal’in aralarında bulunduğu G grubuna düştü. Grup maçlarında 2 beraberlik ve 4 yenilgi alan takım, Avrupa kupalarına veda etti.^[127] Ligde ise başarılı bir performans elde edemeyen takım, sezonu 4. sırada bitirdi. Avrupa’da ve ligde alınan başarısız sonuçlar nedeniyle sezon sonunda teknik direktör Luis Aragonés’in görevine son verildi.^[128] Boşalan teknik direktörlüğe ise ikinci kez Christoph Daum getirildi.^[128] Türkiye Kupası’nda final oynayan Fenerbahçe, sezon sonunda Süper Kupa maçında Beşiktaş ile karşılaştı. Maçı Alex’in attığı gollerle 2-0 kazanarak 8. kez bu kupayı müzesine götürdü.^[129]

2009-10 sezonunda UEFA Avrupa Ligi’nde mücadele edecek Fenerbahçe, kadrosunu André Santos, Fábio Bilica, Ertuğrul Taşkıran, Bekir İrtegün, Özer Hurmacı, Mert Günok, Cristian Baroni ve Mehmet Topuz gibi oyuncularla güçlendirdi.^[130] UEFA Avrupa Ligi grup maçlarında grubunu lider olarak tamamlayan takım, 2. turda Lille ile karşılaştı.^[131] İlk maçta deplasmanda rakibine 2-1 yenilen Fenerbahçe, ikinci maçta 1-1 berabere kalarak turnuvaya veda etti.^[131] Ligde ise başarılı bir sezon geçiren Fenerbahçe son hafta kendi evinde Trabzonspor ile 1-1 berabere kalarak Bursaspor’un 1 puan gerisinde ikinci olarak şampiyonluğu kaybetti.^[132] Bu şampiyonluğun kaybedilmesiyle birlikte teknik direktör Christoph Daum’un görevine son verilerek yerine Fenerbahçe’nin önemli futbolcularından Aykut Kocaman getirildi.^[133]

2010-11 sezonunda yeni bir yapılanmaya giden takımda Miroslav Stoch, Caner Erkin, Issiar Dia, Mamadou Niang ve Joseph Yobo gibi oyuncular kadroya dahil edildi.^[134] Bir önceki sezonu ikinci sırada bitiren Fenerbahçe, Şampiyonlar Ligi’ne eleme turlarından katıldı. Bu turda İsviçre ligi takımlarından Young Boys ile eşleşti. İlk maçı 2-2 biten maçın rövanşında rakibine 1-0 yenilerek bu turnuvaya veda etti.^[135] UEFA Avrupa Ligi’nde ise Yunanistan ligi takımlarından PAOK ile eşleşen Fenerbahçe 0-0 ve 1-0’lık skorlarla rakibine elenerek Avrupa kupalarına veda etti.^[136] Ligde ise ilk yarıyı liderin 9 puan gerisinde bitiren Fenerbahçe, ikinci yarıda 17 maçta 16 galibiyet ve 1 beraberlik alarak sezonu şampiyon olarak tamamladı. Fenerbahçe bu şampiyonlukla 18. lig şampiyonluğuna ulaşmış oldu.^[137] Aynı sezon takım kaptanı Alex 33 maçta attığı 28 golle ikinci kez gol kralı oldu.^[138]

2011-12 sezonunda şike soruşturması nedeniyle Avrupa kupalarından men edilen Fenerbahçe,^[139] transferde Emmanuel Emenike, Henri Bienvenu, Reto Ziegler ve Moussa Sow gibi önemli oyuncuları kadrosuna dahil etti.^[140] Ancak Emmanuel Emenike şike soruşturması nedeniyle lig maçlarına katılamadan Rusya’nın Spartak Moskova takımına transfer oldu.^[141] Sezon sonunda ilk 4 takımın arasında bulunduğu ve ilk kez düzenlenen play-off grubunda mücadele eden Fenerbahçe, grubu Galatasaray’ın 1 puan gerisinde ikinci sırada bitirerek şampiyonluğu kaybetti. Türkiye Kupası’nda ise finale yükselen Fenerbahçe, finalde Bursaspor ile karşılaştı. 16 Mayıs 2012 tarihinde yapılan maçta Fenerbahçe, rakibini Caner Erkin, Cristian Baroni, Semih Şentürk ve Alex’in golleriyle 4-0 mağlup ederek 29 yıl aradan sonra Türkiye Kupası şampiyonluğuna ulaştı.^[142] Sezon sonunda Alex olaylı bir şekilde takımdan gönderildi.^[143]

2012-13 sezonunda Dirk Kuyt, Salih Uçan, Hasan Ali Kaldırım, Mehmet Topal, Egemen Korkmaz, Milos Krasic, Raul Meireles ve Pierre Webó gibi önemli oyuncular kadroya dahil edildi.^[144] Bir önceki sezonu ikinci olarak bitiren Fenerbahçe, eleme turlarından katıldığı Şampiyonlar Ligi’nde play-off karşılaşmasında Spartak Moscow takımına 1-2 ve 1-1’lik skorlarla elenerek bu turnuvaya veda etti.^[145] Avrupa kupalarına UEFA Avrupa Ligi’nden devam eden takım, grup aşamasında 4 galibiyet, 1 beraberlik ve 1 mağlubiyet alarak grubunu lider olarak tamamladı ve bir üst tura yükseldi. 2. turda BATE Borisov’u, 3. turda ise Viktoria Plzen’i eleyen Fenerbahçe, tarihinde ilk kez çeyrek finale yükseldi.^[146] Çeyrek finalde Lazio ile eşleşen Fenerbahçe, rakibini ilk maçta kendi sahasında 2-0 yendi. İkinci maçta ise deplasmanda 0-0 berabere kalarak yarı finale yükseldi. Yarı finalde Portekiz ligi takımlarından Benfica ile karşılaşan Fenerbahçe, ilk maçı kendi sahasında 1-0 kazanmasına karşın, deplasmanda rakibine 3-1 yenilerek turnuvaya veda etti.^[147] Ligi ise Galatasaray’ın 10 puan gerisinde ikinci sırada bitirdi. Aynı sezon Türkiye Kupası’nda finale yükselen Fenerbahçe, finalde Trabzonspor’u Moussa Sow’un attığı gol ile 1-0 mağlup ederek 6. kez Türkiye Kupası’nı kazandı.^[148]

2013-14 sezonunda teknik direktör Aykut Kocaman ile yollar ayrılarak yerine Ersun Yanal getirildi.^[149] Transferde ise Alper Potuk, Michal Kadlec ve Bruno Alves önemli transfer hamleleri olarak gerçekleşti. Daha önce şike soruşturması nedeniyle takımdan ayrılan Emmanuel Emenike, 2 yıl aradan sonra 13 milyon euro karşılığında transfer edildi.^[150] Bir önceki sezonu ikinci sırada bitiren Fenerbahçe, Şampiyonlar Ligi’ne eleme turlarından katıldı. 3. eleme turunda Avusturya ligi takımlarından Salzburg’u 1-1 ve 3-1’lik skorlarla eleyerek play-off turuna yükseldi. Play-off turunda Arsenal ile eşleşen Fenerbahçe, rakibine 3-0 ve 2-0’lık skorlarla elenerek Şampiyonlar Ligi’ne veda etti.^[151] 29 Ağustos 2013 tarihinde ise devam eden şike soruşturması sonuçlanarak Fenerbahçe Avrupa kupalarından 2 yıl süreyle men edildi.^[152] Ligde ise başarılı bir sezon geçiren ekip, Galatasaray’ın 9 puan önünde Süper Lig’in en erken şampiyonluğunu ilan ederek 19. şampiyonluğunu kazandı.

2014-15 sezonunda istifa eden Ersun Yanal’ın yerine teknik Direktörlüğe İsmail Kartal getirildi. Takıma yalnızca Diego transfer edildi. Cristian Baroni ve Joseph Yobo ile yollar ayrıldı. Miroslav Stoch, Birleşik Arap Emirlikleri ekibi Al Ain kulübüne 1 yıllığına kiralandı. Salih Uçan, Serie A’nın önemli takımlarından AS Roma’ya 2 yıllığına kiralandı. Galatasaray’ı penaltılar sonucu 3-2 yenerek sezona 2014 Türkiye Süper Kupası ile başladı. Türkiye Kupası’na yarı finalde Bursaspor’a elenerek veda etti. 4 Nisan 2015 tarihinde Çaykur Rizespor maçı sonrasında Trabzon Havalimanına ilerleyen otobüse Sürmene ilçesinde silahla ateş açıldı. Olayda otobüs şoförü yaralandı.^[153]

2015-16 sezonunda sportif direktörlüğe İtalyan Giuliano Terraneo getirildi. İsmail Kartal ile yollar ayrılarak Portekizli teknik direktör Vítor Pereira takımın başına getirildi. Fenerbahçe sezona hızlı ve önemli transferlerle başladı. Abdoulaye Ba ve Fabiano Riberio, Portekiz ekibi Porto’dan kiralandı. Simon Kjaer, Şener Özbayraklı, Fernandão, Josef de Souza ve ayrıca Nani ve Robin van Persie gibi önemli futbolcuları kadrosuna kattı. Pierre Webó, Selçuk Şahin, Bekir İrtegün, Egemen Korkmaz, Mert Günok ve kaptan Emre Belözoğlu gibi isimlerle yollar ayrıldı. Emmanuel Emenike, Birleşik Arap Emirlikleri ekibi Al Ain kulübüne 1 yıllığına kiralandı.

2016-17 sezonunda takımdan izinsiz olarak ülkesine giden Vítor Pereira yerine teknik direktör olarak Hollandalı teknik direktör Dick Advocaat takımın başında yer aldı. Bu sezonda Fenerbahçe, ligi 3. sırada tamamladı. Türkiye Kupası’nda yarı finalde Başakşehir’e elendi.

2017-18 sezonu başında takımın daha önce 2010-2013 yıllarında teknik direktörlüğünü yapan eski futbolcu Aykut Kocaman ile 2 yıllık sözleşme imzalandı.^[154] Sezon başında UEFA Avrupa Ligi üçüncü ön eleme turunda Sturm Graz’ı 1-2 ve 1-1 lik sonuçlarla eleyen takım play-off turunda Vardar’a 2-0 ve 1-2’lik maçlarla yenilerek Avrupa Kupası defterini çok erken kapattı.^[155] Süper Lig’e de iyi bir başlangıç yapamayan takım 11 hafta sonunda 4 galibiyet, 5 beraberlik ve 2 mağlubiyet alarak 7. sırada yer aldı. Daha sonrasında çıkışa geçen Kocaman’ın öğrencileri ilk yarıyı lider Medipol Başakşehir’in 3 puan gerisinde ilk yarıyı 3. sırada tamamladı. İkinci devrede 12 kez kazanan Fenerbahçe 3 beraberlik 2 mağlubiyet aldı. Bu sonuçlarla ezeli rakibi Galatasaray’ın 3 puan gerisinde sezonu 2 tamamladı ve bir sonraki sezonda Şampiyonlar liginde ön eleme oynamaya hak kazandı. Sezonda 14’ü ligde olmak üzere toplam 15 gol atan Giuliano takımın en golcü ismi oldu. 2017-18 Türkiye Kupası’nda yarı finalde Beşiktaş’la eşleşen Fenerbahçe ilk maçta deplasmandan 2-2’lik skorla döndü. 19 Nisan 2018’de oynanan rövanşta maç 0-0 devam ederken çıkan saha olayları nedeni ile hakem Mete Kalkavan maçı tatil etti.^[156] 25 Nisan’da toplanan Türkiye Futbol Federasyonu yönetim kurulu maçı kaldığı 57. dakikadan seyircisiz olarak devamına karar verdi.^[157] Beşiktaş alınan karara tepki olarak 3 Mayıs olarak belirlenen tarihte sahaya çıkmadı^[158] ve Fenerbahçe 3-0 hükmen galip olarak finalde Akhisar Belediyespor’un rakibi oldu.^[159] 10 Mayıs’ta Diyarbakır Stadyumu’nda oynanan final maçında Fenerbahçe Akhisar Belediyespor’a 3-2 mağlup olarak Türkiye Kupası’nı ikinci sırada tamamladı.^[160]

2018-19 sezonu başlamadan 3 Haziran 2018 tarihinde yapılan olağan genel kurulunda 20 yıldır kulübün başkanı olan Aziz Yıldırım’ın karşısına Ali Koç başkan adayı olarak çıktı. Kongre sonucunda 20.736 geçerli oyun 16.092’sini alan Ali Koç Fenerbahçe’nin 37. başkanı oldu.^[161] Başkanlık seçiminin ardından Fransız futbol insanı Damien Comolli sportif direktörlük görevine getirildi.^[162] 18 Haziran 2018 tarihinde teknik direktör Aykut Kocaman ile yolların ayrıldığı duyuruldu.^[163] 22 Haziran 2018 tarihinde, Hollandalı teknik direktör Phillip Cocu ile 3 yıllık sözleşme imzalandığı açıklandı.^[164] Lige kötü başlayan Fenerbahçe, 10 haftada 2 galibiyet, 3 beraberlik ve 5 mağlubiyet alarak 9 puan toplayabildi. 28 Kasım 2018 tarihinde MKE Ankaragücü ile oynanan karşılaşmadan 3-1 mağlup ayrılınca Phillip Cocu ile yollar ayrıldı.^[165] Galatasaray derbisinden önce Cocu yerine yardımcısı Erwin Koeman takımın teknik direktörü oldu. Türk Telekom Stadyumu’nda oynanan bu maç 2-2 bitti. Koeman takımla 9 maça çıktı. Bu maçlardan 3 galibiyet, 3 beraberlik ve 3 mağlubiyet ile ayrıldı. 14 Aralık 2018 tarihinde daha önceden de teknik direktörlük yapmış olan Ersun Yanal, takımın yeni teknik direktörü oldu.^[166] Tarihinin en kötü sezonlarından birini yaşayan Fenerbahçe, ligin ilk yarısını 3 galibiyet, 7 beraberlik ve 7 mağlubiyetle 16 puanla 17. sırada bitirdi. Sezon sonunda ise 11 galibiyet, 13 beraberlik ve 10 mağlubiyetle 46 puanda kalarak ligi 6. sırada tamamladı.

2019-20 sezonu öncesi, kötü bir sezonun ardından ekonomik sıkıntıların da var olmasıyla birlikte Fener Ol Kampanyası başlatıldı. Bu kapsamda, geçen sezondan kalan sosyal ve ekonomik hasarın onarımı için taraftarların bütünlüğü ön planda oldu. Fenerbahçe bu kampanyadan yaklaşık 150 milyon Türk Lirası gelir elde etti.^[167] Kadroda kapsamlı değişikliklere gidildi. 13 yeni oyuncu transfer edilirken, 15 oyuncu ile yollar ayrıldı. Gelen oyuncularda, 4 yıl sonra yeniden Fenerbahçe’ye transfer olan Emre Belözoğlu,^[168] Max Kruse, Vedat Muriqi, Altay Bayındır, Deniz Türüç, Mevlüt Erdinç, Luiz Gustavo, Adil Rami ve Zanka gibi önemli isimler yer aldı. Takımda 17 yıl boyunca forma giyen kaptan Volkan Demirel’in, Fenerbahçe kariyerine futbolcu olarak değil de antrenör olarak devam edeceği açıklandı.^[169] 16 Milyon Euro karşılığında Napoli’ye transfer olan Elif Elmas, Moussa Sow ile birlikte en pahalıya satılan oyuncu olma rekoruna ortak oldu.^[170][171] Sezonunu 7. sırada tamamlayıp, Türkiye Kupası’nda ise yarı finalde elendi.

2020-21 sezonu başlarken, 5 Ağustos tarihinde, kötü giden sezon sonrası istifa eden Ersun Yanal yerine, sezon sonuna kadar geçici olarak göreve gelen Tahir Karapınar’dan boşalan teknik direktörlük koltuğuna Erol Bulut geldi.^[172] 6 Ağustos tarihinde aynı gün içinde Mert Hakan Yandaş, Gökhan Gönül, Caner Erkin ve Filip Novák transferleri açıklandı.^{[173][174][175][176]} Takım kaptanı Emre Belözoğlu futbolu bıraktı,^[177] ve Fenerbahçe kariyerine kulübün sportif direktörü olarak devam edeceğini açıkladı. Takım içinde kapsamlı bir yapılanmaya gidilerek yaz transfer döneminde toplamda 18 yeni oyuncu takıma katıldı; 10’u kiralık olmak üzere 21 oyuncu da takımdan ayrıldı. Bu transferlerde takıma Mame Thiam, José Sosa, Marcel Tisserand, Nazım Sangaré, Mbwana Samatta, Papiss Cissé, Diego Perotti ve Dimitris Pelkas gibi önemli isimler takıma katılırken; Mehmet Ekici, Hasan Ali Kaldırım, Alper Potuk, Mevlüt Erdinç, Tolgay Arslan, Jailson, Garry Rodrigues gibi isimlerle yollar ayrıldı. 17,5 milyon euro karşılığında Serie A’dan Lazio’ya transfer olan Vedat Muriqi, kulüp tarihinin en pahalıya satılan transferi olma rekorunu egale etti.^[178][179] Sezon devre arasında ismi yıllarca Fenerbahçe ile anılan Mesut Özil iddiaları daha da şiddetlendi. Arsenal ile sözleşmesi sezon sonu bitecek olan Özil, sezon ortasında sözleşmesini feshetti. 17 Ocak 2021 tarihinde Londra’dan İstanbul’a başkan Ali Koç’un özel uçağıyla getirildi.^[180] Bu uçuşu 312 bin kişi canlı olarak takip etti.^[181] COVID-19 pandemisi yüzünden 1 hafta karantinada kaldıktan sonra 24 Ocak 2021 tarihinde 3,5 yıllık resmî sözleşme imzalandı.^[182][183] 25 Mart 2021 tarihinde teknik direktör Erol Bulut ile karşılıklı anlaşarak yollar ayrıldı. Emre Belözoğlu sezon sonuna kadar takımın teknik sorumlusu oldu.^[184] Ligde oynanan 40 maç sonunda 25 galibiyet 7 beraberlik ve 8 mağlubiyetle 82 puan toplayan Fenerbahçe ligi 3. tamamladı ve 2021-22 UEFA Avrupa Ligi’ne play-off turundan katılmaya hak kazandı. 2020-21 Türkiye Kupası’nda ise çeyrek finalde İstanbul Başakşehir’e uzatmalar sonucunda 2-1 kaybederek kupadan elendi. 2020-21 sezonu sonu itibari ile teknik sorumlu olarak görev alan Emre Belözoğlu ile yolların ayrıldığı açıklandı.^[185]

2021-22 sezonu öncesinde ilk transferini Darmstadt’tan Serdar Dursun’la sözleşme imzalayarak gerçekleştirdi.^[186] Takım sezona Vítor Pereira’a ile başladı.^[187] Ligin 17. Haftasında Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu Stadyumu’nda oynanan Beşiktaş derbisinin ardından Vítor Pereira ile karşılıklı anlaşarak yollarını ayırdı.^[188] 17 haftalık süreçte Pereira, 8 galibiyet, 4 beraberlik ve 5 mağlubiyetle 5. sırada yer alıyordu. Pereira’nın ardından takım yardımcı hoca Zeki Murat Göle takımın başında maçlara çıktı.^[189] 3 maçta yer alan Göle, 1 galibiyet, 1 beraberlik ve 1 mağlubiyet elde etti. 12 Ocak’ta kulüpten yapılan açıklama ile sezon sonuna kadar takımın başına İsmail Kartal getirildi.^[190] Ligde çıktığı 18 maçta 12 galibiyet, 5 beraberlik ve 1 mağlubiyet alarak takımını ligin 2. sırasına taşıdı ve 2022-23 UEFA Şampiyonlar Ligi’nde ikinci eleme turundan yer alma hakkı kazandı. 2021-22 Türkiye Kupası son 16 turunda kendi evinde oynadığı maçta Kayserispor’a 90+4. dakikada Ramazan Civelek’in attığı golle kupadan elendi. 2021-22 UEFA Avrupa Ligi D Grubunda 1 galibiyet, 3 beraberlik ve 2 mağlubiyetle grubu 3. tamamladı ve 2021-22 UEFA Avrupa Konferans Ligi Play off’ta Slavia Praha’a rakip oldu. Slavia Prag ile oynanan her iki maçı da 3-2 kaybeden Fenerbahçe Avrupa kupalarından elenmiş oldu.

2022-2023 sezonuna girilmeden önce Kim Min Jae’nin 18,05 milyon euro karşılığında Bayern Münih’e transferinin gerçekleşmesi dünya basınında büyük ses getirdi. İsmail Kartal’la yola devam edilmeyeceğinin açıklanmasının ardından boşalan teknik direktörlük koltuğuna Portekizli teknik direktör Jorge Jesus getirilmiştir. Süper Lig’de çıkılan 11 maçta 34 gol kaydeden Fenerbahçe, 1959-1960 sezonundan sonraki en gollü sezon açılışını yapmıştır. UEFA Avrupa Ligi’nde mücadele eden Fenerbahçe tarihinde ilk kez bir Avrupa kupası grubundan mağlup olmadan ve en çok puanı toplayarak çıkma başarısı göstermiştir. Grubunu lider olarak tamamlayan Fenerbahçe direkt son 16’ya katılma hakkı kazanmıştır. Son 16’da Sevilla ile eşleşen Fenerbahçe ilk maçta İspanya’da rakibine 2-0 mağlup olmuş, her ne kadar Fenerbahçe Şükrü Saraçoğlu Stadyumu’nda oynanan maçtan 1-0 galip ayrılsa da kupaya veda etmiştir. 2022-2023 Türkiye Kupası’nda finalde Başakşehir’le eşleşen Fenerbahçe İzmir Göztepe Gürsel Aksel Stadyumu’nda oynanan karşılaşmadan Mitchy Batshuayi’nin attığı 2 golle 2-0 galip ayrılmış ve kupayı 7. kez müzesine götürmüştür. Süper Lig’de çıktığı 36 maçta 25 galibiyet 5 beraberlik ve 6 mağlubiyet alarak ligi Galatasaray’ın 8 puan gerisinde 2. olarak tamamlamıştır. Süper Lig’de tam 87 gol atarak sezonun en çok gol atan takımı olan Fenerbahçe’de Enner Valencia tam 29 gol atarak önceden Alex de Souza’nın sahip olduğu ”bir sezonda en çok gol atan yabancı futbolcu” unvanının yeni sahibi olmuştur.

Fenerbahçe’nin 1907’de tasarlanan ilk forması

Fenerbahçe’nin 1908’de tasarlanan ve günümüzde de kullanılan sarı lacivert çubuklu forması.

Fenerbahçe’nin kuruluşu bahara rastladığından, kulübün renkleri Fenerbahçe semtinin çayırlarında açan sarı ve beyaz papatyalardan esinlenerek sarı-beyaz olarak belirlendi.^[191] Kulübün kurucu başkanı Nurizade Ziya Bey, Fenerbahçe’nin ilk formalarını; 1903-1906 yılları arasında tahsil dönemini geçirdiği ve bu dönemlerde futbol sporuyla tanıştığı İngiltere’nin, Liverpool şehri Lord Street‘te bulunan ve spor ürünleri konusunda dönemin ünlü Frank Sugg isimli tüccarın mağazasından temin etmişti. Fenerbahçe’nin, İngiltere’den gelen ilk formaları pazen kumaştan yapılmış, uzun kollu ve kışlıktı. Formalar, ilerleyen günlerde havaların daha da sıcak olması sebebiyle, oyuncular için sıkıntı yaratıyordu. Bu nedenle kulübün başkanı Nurizade Ziya Bey, 1908 yılında takıma yazlık forma siparişi vermek üzere Beyoğlu’nun Tünel semtinde bulunan İngiliz tüccar Baker’ın dükkânına gitti. Baker, ısmarlanacak formaların yaza yetişemeyeceğini söyledi. Bunun üzerine elinin altında bulunan sarı-lacivert çizgili yazlık gömlekleri verme teklifinde bulundu. İstanbul’da başka spor ürünlerinin satıldığı yer olmaması ve yaz sıcakları nedeniyle teklifi kabul eden Nurizade Ziya Bey tüm formaları satın alarak, takımın renklerinin de sarı-lacivert olması yönünde karar aldı. Ve 1908 tarihinde alınan bu kararla da, Fenerbahçe’nin günümüze kadar gelecek renkleri belirlenmiş oldu.^[192]

Fenerbahçe’nin renklerinin 1908 yılında sarı lacivert olmasından sonra Hikmet Topuzer tarafından kulübün ilk amblemi, 1913-1914 sezonu sonrasında çizildi. Sarı-beyaz renkteki formalar da dahil olmak üzere; Fenerbahçe’nin 1914 yılına kadarki birçok formasında, Fenerbahçe Feneri’ni sembolize eden “deniz fenerli” ilk arma bulunuyordu. Hikmet Bey’in ifadesine göre, amblemde bulunan “Fenerbahçe Spor Kulübü 1907” yazılı beyaz yuvarlak çerçeve temizlik ve açık yürekliliği, kırmızı ve beyaz renk Türk bayrağını ve Fenerbahçeliler arasındaki sevgi ve bağlılığı, ortadaki sarı renk Fenerbahçe için duyulan gıpta ve kıskançlığı, kalp şeklindeki lacivert renk asaleti temsil etmekteydi.^[193] Günümüze kadar uzanan Fenerbahçe armasının hikâyesini Hikmet Topuzer, anılarında şu şekilde ifade etmiştir:

Fenerbahçe, 1977-78 sezonundan itibaren formasına sponsor almaya başladı. Sadece 1978-1980 yıllarında ve 1987-88 sezonunun bir döneminde sponsor kullanmadı. Günümüzde Fenerbahçe’nin formalarını Adidas üretmekte olup, forma sponsorluğunu ise Türk Telekom, Avea ve Ülker yapmaktadır. Formaların göğüs kısmında Türk Telekom’un, kol kısımlarında Avea’nın, sırt bölümünde ise Ülker’in reklamı bulunmaktadır.^[194]

2014-15 sezonunda Fenerbahçe Futbol Takımı göğüs ve kol reklamı almamıştır.^[195]

Fenerbahçe, 1959 öncesinde alınan 9 lig şampiyonluğunun Türkiye Futbol Federasyonu tarafından sayılmaması üzerine 2021-2022 sezonundan itibaren armasında yer alan yıldızları kaldırdı.^[196]

1907-08

1908-09

1915-16

1920-21

1921-22

1926-27

1994-95

2004-05

2005-06

2006-07

2007-08

2008-09

2009-10

2010-11

2011-12

2012-13

2013-14

2014-15

2015-16

2016-17

2017-18

2018-19

2019-20

2020-21

2021-22

2022-23

2023-24

2004-05

2005-06

2006-07

2007-08

2008-09

2009-10

2010-11

2011-12

2012-13

2013-14

2014-15

2015-16

2016-17

2017-18

2018-19

2019-20

2020-21

2021-22

2022-23

2023-24

2004-05

2005-06

2006-07

2007-08

2008-09

2009-10

2010-11

2011-12

2012-13

2013-14

2014-15

2015-16

2016-17

2017-18

2018-19

2019-20

2020-21

2021-22

2022-23

2023-24

2004-05

2005-06

2007-08

2008-09

2010-11

2011-12

Stadyumla ilgili daha fazla bilgi için: Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu Stadyumu
Tesislerle ilgili daha fazla bilgi için: Can Bartu Tesisleri, Lefter Küçükandonyadis Tesisleri, Düzce Topuk Yaylası Tesisleri

Fenerbahçe, iç saha maçlarını İstanbul Kadıköy’de bulunan Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu Stadyumu’nda yapmaktadır. 1908 yılından önce Papazın Çayırı olarak bilinen stadın ismi, bu tarihten sonra Union Club, 1915’ten sonra ise İttihat Spor Kulübü oldu.^[197] 1929 yılında Fenerbahçe Spor Kulübü’nün stadı kiralaması ile birlikte stadın ismi Fenerbahçe Stadı oldu. 1933 yılında kulüp tarafından satın alınan stadın adı, 1998 yılında Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu Stadyumu olarak değiştirildi.^[197] Stad aynı zamanda, 17 Ocak 1909 tarihinde Galatasaray ve Fenerbahçe arasında oynanan ilk derbi maçına da ev sahipliği yaptı.^[198] Bununla birlikte 20 Mayıs 2009 tarihinde Shakhtar Donetsk ile Werder Bremen takımları arasında oynanan 2009 UEFA Kupası finaline evsahipliği yapmıştır.^[199]

Fenerbahçe, 1928 yılına kadar iç saha maçlarını bu stadda oynadı. 1928-1947 yılları arasında ise Fenerbahçe Stadı’nı, Şeref Stadyumu’nu ve Taksim Stadı’nı kullandı. 1947-1982 yılları arasında iç saha maçlarını BJK İnönü Stadyumu’nda oynadı. 1982 yılında ise yeni stadın resmi olarak açılışı ile birlikte kendi stadına geçti.^[197]

Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu Stadyumu, 47.430 kişilik seyirci kapasitesine sahip olup, Türkiye’nin kapasitesine göre 4. büyük futbol stadyumudur.^[200]

2015-2016 sezonunda Ülker, Fenerbahçe Şükrü Saracoğlu Stadyumu’na isim sponsoru oldu. 2015-2016’dan başlamak üzere 10 sezon boyunca stadyumun adı Ülker Stadyumu Şükrü Saraçoğlu Spor Kompleksi kısaca Ülker Stadyumu olacak. Ülker, bu anlaşma karşılığında Fenerbahçe’ye 90 milyon $ ödedi.

Fenerbahçe, günlük antrenmanlarını İstanbul Sancaktepe’de bulunan Can Bartu Tesisleri’nde yapmaktadır. Diğer bir antrenman sahası ise daha önce Fenerbahçe Dereağzı Tesisleri olarak bilinen Lefter Küçükandonyadis Tesisleri’dir. Takım sezon öncesi hazırlık kamplarını ise çoğunlukla Düzce’nin Kaynaşlı ilçesinde bulunan Düzce Topuk Yaylası Tesisleri’nde gerçekleştirmektedir.^[201]

Yeni Türkiye Partisi
Kısaltma	YTP
Kurucu	Ekrem Alican
Kuruluş tarihi	13 Şubat 1961
Kapanış tarihi	19 Mart 1973
Önceli	Demokrat Parti Hürriyet Partisi
Ardılı	Adalet Partisi
İdeoloji	Liberal muhafazakârlık
Siyasi pozisyon	Merkez sağ

Yeni Türkiye Partisi (YTP), 1961 ile 1973 arasında Türkiye’de faaliyet göstermiş siyasi parti.

27 Mayıs 1960 Darbesi’nden sonra Demokrat Parti’nin kapatılmasıyla siyasi yaşamda doğan boşluğu doldurmak üzere 13 Şubat 1961’de kuruldu. Kurucuları ve yöneticileri arasında İrfan Aksu, Yusuf Azizoğlu, Raif Aybar gibi ilk dönem DP’lilerin de yer aldığı partinin siyasi kadrosu, geçmişte Celal Bayar-Adnan Menderes çizgisine karşı çıkan DP’nin merkez kanadını temsil ediyordu. Genel başkanlığına Millî Birlik Komitesi yönetiminde maliye bakanlığı yapmış olan Ekrem Alican getirildi. Aynı dönemde DP’nin mirasçısı olarak ortaya çıkan Adalet Partisi’ne (AP) karşı askeri yönetimden destek gören YTP’nin programı, gerek siyasi açıdan, gerekse iktisat politikası açısından liberal nitelikteydi. Temelde AP’ninkinden çok farklı olmayan programda, 27 Mayıs’ın DP’li seçmene karşı değil, DP yöneticilerine karşı yapıldığına dikkat çekiliyordu.

9 Temmuz 1961 tarihinde yapılan anayasa referandumunda 1961 Anayasası’nın kabulü yönünde propaganda sürdürdü.^[1]

YTP, 15 Ekim 1961’deki milletvekili genel seçimlerinde oyların yüzde 13,7’sini elde ederek, toplam 65 milletvekilliği kazandı. Cumhuriyet Senatosu’nda ise 28 üyelik elde etti. 1961 Genel Seçimleri’nde, YTP’nin en yüksek oy oranına ulaştığı bölgeler, AP’nin en az oy aldığı bölgeler olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi (%38.12) ve Doğu Anadolu Bölgesi (%34.20) bölgeleri oldu.^[1]

25 Haziran 1962’de kurulan İsmet İnönü başkanlığındaki ikinci koalisyon hükûmetine altı bakan verdi. Ekrem Alican da devlet bakanı ve başbakan yardımcısı olarak yeni hükûmette görev aldı.

17 Kasım 1963’teki yerel seçimlerde YTP’nin oy oranının yüzde 6,5’e inmesinin gerekçesini CHP ile koalisyon olarak gösteren Alican, koalisyon hükûmetinden çekildi.^[2] Daha sonra 20 Şubat 1965’te Suat Hayri Ürgüplü başkanlığındaki koalisyon hükûmetine dört bakanla katılan YTP’nin 10 Ekim 1965’teki genel seçimlerde oy oranı daha da azalarak yüzde 3,72’ye kadar düştü ve yalnızca 19 milletvekilliği kazanabildi.

Seçim başarısızlıklarının parti yönetiminde yarattığı ağır bunalım nedeniyle 1966’da genel başkanlığa İrfan Aksu seçildi. İstifalar sonucu boşalan bu göreve 1968’de Yusuf Azizoğlu, 1970’te ise Tahsin Banguoğlu getirildi.

YTP 12 Ekim 1969’daki genel seçimlerde yüzde 2,18’lik oy oranıyla altı milletvekili çıkardı. Bazı milletvekillerinin AP’ye ve yeni kurulan Millî Nizam Partisi’ne (MNP) katılmasından sonra bir varlık gösteremedi. 19 Mart 1973’te kongre kararıyla feshedildi.^[3]

Seçim	Genel Başkan	Oy			Sandalye		Meclis	Sıra	Kurulan Hükûmetler	Haritalar
		#	%	±	#	±
1961	Ekrem Alican	1.391.934	%13,73	—	65 / 450	—	Ana Muhalefet	4.	27. Türkiye Hükûmeti (Koalisyon) 29. Türkiye Hükûmeti (Koalisyon)
1965		346.514	%3,72	10,01	19 / 450	46	Muhalefet	4.	—
1969	Yusuf Azizoğlu	197.912	%2,18	1,54	6 / 450	13	Muhalefet	8.	—	Hiçbir ilde 1. olamadı

Seçim	Genel Başkan	İl Genel Meclisi			Belediye	Harita
		Oy	%	±
1963	Ekrem Alican	621.600	%6,51	–	55 / 1.045
1968	Yusuf Azizoğlu	65.593	%0,72	5.79	9 / 1.252	Hiçbir ilde 1. olamadı

Kıbrıs Türk Federe Devleti
13 Şubat 1975-15 Kasım 1983
Bayrak Arma
Başkent	Lefkoşa
Yaygın dil(ler)	Türkçe
Hükûmet	Meclis hükûmeti
Meclis Başkanı
• 1976-1985 Rauf Denktaş
Başbakan
• 1975-1976 Rauf Denktaş (ilk) • 1976-1978 Nejat Konuk • 1978-1978 Osman Örek • 1978-1985 Mustafa Çağatay (son)
Tarihçe
• Kuruluşu 13 Şubat 1975 • Anayasanın halk oylamasına sunulması ve kabul edilmesi 8 Haziran 1975 • Dağılışı 15 Kasım 1983
Para birimi	Türk Lirası
Öncüller Ardıllar Otonom Kıbrıs Türk Yönetimi Kuzey Kıbrıs

Makale serilerinden
Türk tarihi

Kıbrıs Türk Federe Devleti (KTFD), 1975-1983 yılları arasında Kıbrıs Türkleri tarafından Kıbrıs adasında kurulmuş devlet.^[1]

1974 tarihinde kurulan Otonom Kıbrıs Türk Yönetimi’nin meclisi 13 Şubat 1975’te Kıbrıs Türk Federe Devleti’nin oy birliği ile kurulduğunu ilan etti. Mecliste kuruluş bildirisini Otonom Kıbrıs Türk Yönetimi Meclisinde yönetim başkanı ve federe devletin ilk devlet başkanı olan Rauf Denktaş okudu.^[2][3] İngiliz parlamentosu KTFD’nin ilanına olumsuz yaklaştı.^[4]

Kıbrıs Türk Federe Devleti Anayasası,^[5] 8 Haziran 1975^[6] tarihinde halk oylamasına sunuldu ve kabul edildi.

Kıbrıs Türk Federe Devleti Meclisi, 15 Kasım 1983’te oy birliği ile aldığı bir kararla Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan ederek KTFD son buldu.^[7]

Millî Selâmet Partisi
Kısaltma	MSP
Genel başkan	Necmettin Erbakan
Kurucu	Süleyman Ârif Emre
Kuruluş tarihi	11 Ekim 1972
Kapanış tarihi	16 Ekim 1981
Önceli	Millî Nizam Partisi
Ardılı	Refah Partisi
Gazete(ler)	Millî Gazete
İdeoloji	Millî Görüş İslamcılık Ümmetçilik Muhafazakârlık Devletçilik Ekonomik milliyetçilik
Siyasi pozisyon	Aşırı sağ
Türkiye Cumhuriyeti

Millî Selâmet Partisi (kısaca MSP), 1972 ile 1981 arasında Türkiye’de faaliyet göstermiş İslâmcı bir siyasî parti. Millî Görüş Hareketi’nin ikinci partisidir.

Anayasa Mahkemesi “laik devlet niteliğinin ve Atatürk devrimciliğinin korunması prensiplerine aykırı” bulduğu için 20 Mayıs 1971’de Millî Nizam Partisi’nin (MNP) kapatılmasına karar vermişti. Genel Başkan Necmettin Erbakan MNP’nin kapatılmasından sonra ilk önce Almanya’ya, daha sonra da İsviçre’ye gitti. Kapatılan MNP’nin kadroları, 11 Ekim 1972’de, Millî Selâmet Partisi (MSP) adıyla bir parti kurdular. Partinin genel başkanlığına Süleyman Ârif Emre getirildi. MNP kurucularından hiçbiri MSP kurucusu değildi.^[1] Parti 42 ilde teşkilatlandı.

MSP’nin kuruluş çalışmaları içinde yer alan Necmettin Erbakan, bu partiye resmen 1973’ün Mayıs ayında katıldı. 14 Ekim 1973 seçimlerinde MSP 1,26 milyon oy aldı, %11’lik oy oranıyla TBMM’de 48 milletvekilliği elde etti. Senato seçimleri sonucunda ise 3 senatörlük kazandı. 14 Ekim 1973 seçimlerine Süleyman Ârif Emre’nin genel başkanlığında giren MSP’nin başına, seçimlerin hemen arkasından 20 Ekim 1973 tarihli Genel İdare Kurulu kararı ile Necmettin Erbakan getirildi.

Seçimlerde hiçbir partinin tek başına çoğunluğu sağlayamaması üzerine 25 Ocak 1974’te Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) genel başkanı Bülent Ecevit’in başkanlığında CHP-MSP koalisyonu kuruldu. Başbakan yardımcısı Necmettin Erbakan olurken, MSP din işlerinden sorumlu devlet bakanlığı, içişleri, adalet, ticaret, gıda-tarım-hayvancılık ve sanayi-teknoloji bakanlıklarını aldı.

MSP kamuoyunda takunyalı parti olarak tanındı. Parti iki slogan üzerinden kendisini temellendirmişti: “Önce ahlak ve maneviyat” ile muhafazakâr/İslamcı bir perspektif çizmiş ve “ağır sanayi hamlesi” sloganıyla da millî kalkınmacı bir vizyon benimsemişti.^[1] Sekülarist ve sosyal demokrat bir parti olan CHP ile İslamcı MSP’nin siyasi, toplumsal ve ekonomik konulardaki görüş farklılıkları çok geçmeden koalisyon içinde anlaşmazlıklar doğurdu. 22 MSP’li milletvekili 1974’te hükûmetçe hazırlanan af yasasının belirli hükümleri aleyhinde oy kullandı, bu nedenle sol görüşlü mahkûmlar af dışı kaldı. Bülent Ecevit, 7 aylık bu koalisyonu, Kıbrıs Harekâtı başarısıyla yürüttü ancak iki parti anlaşamadı, hükûmet dağıldı (16 Eylül 1974).

MSP, soldan sonra sağla koalisyona girdi. Adalet Partisi (AP) genel başkanı Süleyman Demirel başkanlığında 31 Mart 1975’te kurulan ve Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ile Cumhuriyetçi Güven Partisi’ni de (CGP) içine alan I. Milliyetçi Cephe (MC) hükûmetine MSP de katıldı. Erbakan yine başbakan yardımcısı olurken MSP’ye 7 bakanlık verildi.

1977 genel seçimlerinde oyların yüzde 8,6’sını alan MSP’nin milletvekili sayısı 1973’e göre yarı yarıya düşerek 24’e indi. Seçimlerden sonra CHP’nin kurduğu azınlık hükûmeti TBMM’den güvenoyu alamayınca, 21 Temmuz 1977’de Süleyman Demirel başkanlığında AP, MSP ve MHP’nin yer aldığı II. MC hükûmeti kuruldu. Erbakan’ın başbakan yardımcılığıyla birlikte sekiz bakanlık alan MSP, hükûmetin 31 Aralık 1977’deki güvenoylaması sonucunda düşürülmesiyle iktidardan uzaklaştı. AP’nin Kasım 1979’da kurduğu azınlık hükûmetini dışarıdan destekledi.

6 Eylül 1980’de, Konya’da MSP tarafından düzenlenen Kudüs Mitingi’nde İstiklâl Marşı okunurken katılımcıların bir kısmının yere oturması ülkede tepkilere neden oldu. Mitingin ardından Konya Cumhuriyet Başsavcılığı, MSP hakkında soruşturma başlattı.^[2]

12 Eylül Darbesi sonrasında siyasi partilerin faaliyetleri durdurulurken MSP genel başkanı Erbakan da gözetim altına alındı. Şubat 1981’de Erbakan’la MSP’nin 33 genel idare kurulu üyesi hakkında, laikliğe aykırı faaliyette bulundukları gerekçesiyle, Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı Askerî Mahkemesi’nde dava açıldı. Ardından 16 Ekim 1981 tarihli Milli Güvenlik Konseyi kararıyla, aralarında MSP’nin de bulunduğu bütün siyasi partiler kapatıldı, mal varlıkları Hazine’ye devredildi. Erbakan ve MSP yöneticileri uzun süre tutuklu kaldıktan sonra, yargılama sonucunda suçsuz bulunarak aklandılar.

Partinin Genel İdare Kurulu üyelerinden biri olan Kadir Mısıroğlu ise 12 Eylül’den sonra Almanya’ya gitti. 7 Eylül 1983 tarihinde dönemin Cumhurbaşkanı Kenan Evren tarafından Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarıldı.^[3] İngiltere’ye yerleşti. Daha sonra yine Almanya’ya döndü.

#	Fotoğraf	İsim	Görev Başlangıcı	Görev Bitişi	Görev Süresi
1		Süleyman Ârif Emre	11 Ekim 1972	20 Ekim 1973	1 yıl, 9 gün
2		Necmettin Erbakan	20 Ekim 1973	16 Ekim 1981	7 yıl, 361 gün

1. I. Ecevit Hükûmeti (37. TC Hükûmeti); (CHP-MSP Koalisyonu); (Şubat 1974-Kasım 1974)
2. IV. Demirel Hükûmeti (39. TC Hükûmeti); (I. Milliyetçi Cephe); (3 Mart 1975-21 Haziran 1977)
3. V. Demirel Hükûmeti (41. TC Hükûmeti); (II. Milliyetçi Cephe); (21 Temmuz 1977-5 Ocak 1978)

Seçim	Genel Başkan	Oy			Sandalye		Meclis	Sıra	Kurulan Hükûmetler	Harita
		#	%	± Y	#	±
1973	Süleyman Ârif Emre	1.265.771	%11,80	—	48 / 450	—	Koalisyon	3.	37. Türkiye Hükûmeti 39. Türkiye Hükûmeti
1977	Necmettin Erbakan	1.269.918	%8,56	3.34	24 / 450	24	Koalisyon	3.	41. Türkiye Hükûmeti (Koalisyon)	Hiçbir ilde 1. olamadı

Seçim	Genel Başkan	İl Genel Meclisi			Belediye	Harita
		Oy	%	±
1973	Necmettin Erbakan	620.140	%6,20	–	32 / 1.640
1977		854.436	%6,91	0.71	48 / 1.730