20 şubat tarihinde yaşanmış olaylar

Emanullah Han
Afganistan Kralı
Hüküm süresi	9 Haziran 1926 – 14 Ocak 1929
Önce gelen	Kendisi (Emir olarak)
Sonra gelen	İnayetullah Han
Afganistan Emiri
Hüküm süresi	28 Şubat 1919 – 9 Haziran 1926
Önce gelen	Nasrullah Han
Sonra gelen	Kendisi (Kral olarak)
Doğum	2 Haziran 1892 Pegman, Afganistan
Ölüm	26 Nisan 1960 (67 yaşında) Zürih, İsviçre
Defin	Celalabad, Afganistan
Eş(ler)i	Süreyya Tarzi
Çocuk(lar)ı	Emine Şah Abide Bibi Meliha Rahmetullah Seyfullah Himayetullah Adile İhsanullah İndya Nagya
Hanedan	Barakzay Hanedanı
Babası	Habibullah Han
Annesi	Server Sultana Begüm
Dini	İslam

Emanullah Han (Peştuca ve Farsça: غازی امان الله خان) veya unvanıyla Gazi Emanullah Han (1 Haziran 1892 – 26 Nisan 1960), 1919’dan 1929’daki tahttan çekilişine kadar önce Emir, 1926’dan sonra da Kral olarak Afganistan’ın hükümdarıydı.^[1] Ağustos 1919’da Üçüncü İngiliz-Afgan Savaşı’nın sona ermesinin ardından, Afganistan bağımsızlığını ilan etti. Birleşik Krallık’ın etkisinden uzak ve bağımsız bir dış politika izlemek için korunan devlet statüsünden feragat etti.^[2]

İktidarı sırasında, Türkiye Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ten etkilenerek,^[3] Afganistan’ı Batı çizgisinde modernleştirme girişimlerinde bulundu ve Afganistan’da dramatik siyasi ve sosyal değişimler yaşandı. Habibullah Kalakani ve takipçilerinin ayaklanması nedeniyle bu hedefe ulaşmada tam olarak başarılı olamadı. 14 Ocak 1929’da Amanullah tahttan çekildi ve Afgan İç Savaşı tırmanmaya başladığında komşu İngiliz Hindistanı’na kaçtı. Daha sonra Avrupa’ya geçti ve 30 yıl sürgünde kaldıktan sonra 26 Nisan 1960’ta İsviçre’nin Zürih kentinde öldü.^[4][5] Cenazesi Afganistan’a getirildi ve Celalabad’da^[6] babası Habibullah Han’ın mezarının yanına defnedildi.^[7]

Emanullah Han, 1 Haziran 1892’de Afganistan’ın Kâbil kenti yakınlarındaki Pegman’da Peştun bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Emir Habibullah Han’ın ikinci eşinden olan gözde ve üçüncü oğluydu. Emanullah, Kabil valisi olarak atandı ve ordu ile hazinenin kontrolünü elinde tuttu. Aşiret liderlerinin çoğunun bağlılığını kazandı.^[8]

Şubat 1919’da Emir Habibullah Han, Afganistan’ın Lagman Vilayetine bir av gezisine çıktı. Maiyetinde bulunanlar arasında kardeşi Nasrullah Han, Habibullah’ın ilk eşi İnayetullah’tan olan ilk oğlu ve Habibullah’ın başkomutanı Nadir Han da vardı. 20 Şubat 1919 akşamı Habibullah, ikinci eşinden olan küçük oğlu Emanullah’ın emriyle, çadırında kalan görevlilerinden biri olan Shuja ul-Dawla tarafından çadırındayken öldürüldü ve Nasrullah’ı Afgan tahtının vârisi olarak bıraktı. Nasrullah ilk başta tahta geçmeyi reddetti ve Habibullah’ın ilk eşinden doğan ilk oğlu olan yeğeni İnayetullah’a bağlılığını ilan etti. İnayetullah bunu reddetti ve babasının amcası Nasrullah’ı gerçek varis yaptığını ve onun Emir olmasını istediğini söyledi. Tüm yerel kabile halkı dindar ve inançlı bir adam olan Nasrullah’a biat etti.^[9] Habibullah’ın grubunun geri kalanı güneydoğuya Celalabad’a doğru yola çıktı ve 21 Şubat 1919’da Nasrullah’ın Habibullah’ın ilk oğlu İnayetullah tarafından desteklenerek Emir ilan edildiği şehre ulaştı.^[10]

Habibullah’ın ikinci eşinden olan üçüncü oğlu Emanullah Han, kralın temsilcisi olarak Kâbil’de kaldı. Babasının ölüm haberini alan Emanullah, derhal Kâbil’deki hazinenin kontrolünü ele geçirdi ve amcasına karşı bir darbe düzenledi.^[11] Kâbil’in ve merkezi hükûmetin kontrolünü ele geçirerek Nasrullah’a karşı savaş ilan etti. Nasrullah kral olabilmek için kan dökülmesini istemiyordu. Emanullah’a krallığı alabileceğini ve kendisinin Suudi Arabistan’a sürgüne gideceğini söyledi. Emanullah Han, Kâbil’e dönerse Nasrullah’a hiçbir zarar gelmeyeceğine ve o zaman istediğini yapabileceğine dair Kur’an üzerine yemin etti. 28 Şubat 1919’da Emanullah kendisini Emir ilan etti.^[10] 3 Mart 1919’da Nasrullah’ın destekçilerinin kendisine karşı ayaklanacağından korkan Emanullah, sözünden döndü ve Nasrullah tutuklandı ve hapsedildi.^[12]

Emanullah, kayınpederi ve Dışişleri Bakanı Mahmud Tarzi’nin rehberliğinde, eşit haklar ve bireysel özgürlükleri içeren modernist bir anayasa tasarladı.^[13] Herkesin kanun önünde eşit haklara sahip olmasına ve ülkenin siyasi gelişimine katılımına dayanan ulusal birliği sağlamak için ülkenin ilk anayasası olan Afganistan Yüksek Hükûmeti Tüzüğü’nü hazırladı ve bu tüzük, 11 Nisan 1922’de Celalabad’da bir Loya Jirga’da toplanan 872 aşiret büyüğü ve hükûmet yetkilisi tarafından resmen onaylandı. Anayasanın 16. maddesine göre, Şeriat hukuku ve hükûmet tarafından yürürlüğe konan mevzuat uyarınca tüm vatandaşlar eşit hak ve özgürlüklere sahipti.^{[kaynak belirtilmeli]}

Emanullah Han’ın ihracatı artırmayı, ithalat hacmini azaltmayı, ulusal sanayiler kurmayı ve ülkenin bağımsızlık ilanının bir sonucu olarak ekonomik izolasyonunu kırmayı amaçlayan ekonomi politikası, ülke ekonomisinde kapsamlı kalite iyileştirmeleriyle sonuçlandı.^{[kaynak belirtilmeli]}

Emanullah Han, Afganistan’da erken dönemde popülerlik kazandı ve nüfuzunu ülkeyi modernleştirmek için kullandı. Emanullah, bölgelerde hem erkek hem de kız çocukları için daha kozmopolit yeni okullar kurdu ve kadınlar için katı kıyafet kuralları gibi yüzyıllardır süregelen gelenekleri yıktı.^[8] Telgraf Okulu, Arapça Öğrenim Akademisi veya Daruloloom, Mastoorat Okulu, Celalabad, Kandehar ve Mezar-ı Şerif’teki Raşidiye Okulu, Katağan Okulu ve Temel Tıp Bilimleri Akademisi gibi çeşitli eğitim tesislerinin yanı sıra tüm vilayetlerde 320’den fazla okul kuruldu. Bu okullarda başlangıçta Hintli eğitmenler görev yaparken, daha sonra bunların yerini Fransız öğretmenler aldı. İlköğretim zorunlu hale geldi ve okuma becerilerini geliştirmek için okuma yazma kursları geliştirildi. Daha sonra, dini konuları ve modern bilimleri öğretmek için kurslar geliştirildi ve Emanullah Han bunlardan bazılarını kendisi öğretti.

Darice, resmî dil olmasına rağmen, Peştuca dili, Emanullah Han tarafından Afgan kimliğinin önemli bir unsuru olarak teşvik edildi. 1930’lara gelindiğinde Peştuca’nın Afgan hükûmetinin resmi dili olması amacıyla bir kampanya başlatılmıştı. Peştuca 1936 yılında resmi dil ilan edildi ve bu 1964 yılında yeniden teyit edildi.

Emanullah’ın eşi Kraliçe Süreyya Tarzi, onun kadınlara yönelik politikasında önemli bir rol oynadı. Bu hızlı modernleşme bir tepki yarattı ve 1925 yılında bastırılan Khost isyanı olarak bilinen gerici bir ayaklanma ortaya çıktı. Emanullah, Hindistan ve Avrupa’da Bahai Dini’nin birçok takipçisiyle bir araya geldi ve buradan Kabil Kütüphanesi’nde hala bulunan kitapları getirdi.^[8] Bu ilişkisi, daha sonra tahttan indirildiğinde kendisine yöneltilen suçlamalardan biri oldu.^[14]

Emanullah Han’ın reformlarının başarısızlığı, diğer büyük siyasi olaylarda olduğu gibi, bazıları nesnel kökenli, bazıları ise ülke sınırları dışında faaliyet gösteren gizli servis örgütleriyle bağlantılı olan karmaşık bir dizi iç ve dış değişkenin sonucuydu. Bir yandan nesnel nedenler, uygulanmakta olan değişiklikler ile toplumun yönetici sınıfının çıkarları arasındaki mevcut gerilimlerden kaynaklanıyordu.^{[kaynak belirtilmeli]} O dönemde Afganistan’ın dış politikası öncelikle Büyük Oyun olarak adlandırılan Sovyetler Birliği ve Birleşik Krallık arasındaki rekabetle ilgiliydi. Her biri Afganistan’da nüfuz kazanmaya ve diğer gücün bölgede nüfuz kazanma girişimlerini engellemeye çalışıyordu. Bu etki tutarsız olmakla birlikte genel olarak Afganistan’ın lehineydi; Emanullah, bağışlanan Sovyet uçaklarından oluşan sınırlı bir Afganistan Hava Kuvvetleri kurdu.^[14]

Emanullah’ın Avrupa ziyareti sırasında ve sonrasında, yönetimine karşı muhalefet Celalabad’daki bir ayaklanmanın başkente yürüyüşle sonuçlandığı ve ordunun çoğunun direnmek yerine firar ettiği noktaya kadar arttı. Bunun nedeni Emanullah’ın Avrupa gezisinden döndükten sonra hala çok muhafazakar olan bir toplumda uyguladığı yeni hızlı modernleşme politikalarıydı. Yeni politikalarından bazıları (1928’de Türkiye’ye yaptığı ziyaret sırasında reformlarında ılımlı ve dikkatli olmasını tavsiye eden Mustafa Kemal Atatürk’ün devriminden esinlenerek^[3]) peçenin kaldırılması, İslam ülkelerinde hafta sonu ve kutsal ibadet günü olan Cuma gününün iş günü olarak değiştirilmesi ve Perşembe gününün iş günü olmaktan çıkarılmasıydı. Ayrıca halkın geleneksel Afgan kıyafetlerini yeni Batılı kıyafetlerle değiştirmelerini ve Batılı ülkelerde olduğu gibi selamlaşırken şapka çıkarmalarını emretti. Sonuç olarak, Habibullāh Kalakāni liderliğindeki İslami muhafazakarlar ve muhalifler onun yönetimine ve batıdan esinlenen yeni modernleşme politikalarına karşı ayaklandılar.

14 Aralık 1928’de Kohistanlı grupların eşlik ettiği “Sakkavist” muhalefet hareketinin lideri Kalakani, dokuz gün süren çatışmalardan sonra püskürtülen Kabil’e bir saldırı düzenledi ve Pegman’a geri çekildi. Emanullah, 7 Ocak 1929’da bir saldırı daha düzenledi ve Kabil’i başarıyla ele geçirdi. 14 Ocak 1929’da Emanullah, tahttan feragat ederek o zamanki İngiliz Hindistanı’na geçici sürgüne gitti ve monarşiyi, dört gün sonra 18 Ocak 1929’da Arg’ı kendisini Afganistan Emiri ilan eden Kalakani’ye teslim edene kadar Afganistan’ın bir sonraki kralı olan üvey kardeşi İnayetullah Han’a devretti.

Kalakani’nin iktidarı sadece dokuz ay sürdü ve 13 Ekim 1929’da yerine Nadir Han geçti. Emanullah Han Afganistan’a dönmeye çalıştı ama halktan çok az destek gördü. Eski kral Emanullah, İngiliz Hindistanı’ndan Avrupa’ya gitti ve İtalya’ya yerleşti ve Roma’nın Prati mahallesinde bir villa satın aldı. Bu arada Nadir Han, propaganda yaparak Emanullah’ın Afganistan’a dönüşünün imkânsız hale gelmesini sağladı. Emanullah’ın reformlarının çoğu tersine çevrildi, ancak daha sonraki kral Muhammed Zahir Şah daha kademeli bir reform programı yaptı.^[15]

Bununla birlikte, Emanullah’ın Afganistan’da hala bir grup sadık destekçisi vardı. Emanullah yanlıları 1930’larda ve 1940’larda onu tekrar iktidara getirmek için birkaç kez başarısız girişimde bulundular.^[16]

İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanya’nın, Emanullah’ı Afganistan’daki tahtına yeniden oturtmak için kapsamlı planları vardı. Han, tahtını geri almaya istekli olsa da, plan hakkında çok az şey biliyordu; Nazi yetkilileri onu tartışmalara katılmaya hiç davet etmedi. Afganistan’da bir ayaklanmaya ve nihayetinde kukla bir Nazi hükûmetine meşruiyet sağlamak için Han’ın adına ve yüzüne ihtiyaç vardı. Ancak plan hayata geçmedi; planın işlemesi için Almanya’nın Sovyetler Birliği’nin desteğine ihtiyacı vardı ve bu desteği hiçbir zaman tam olarak alamadı. Hitler, Aralık 1939’un son günlerinde planı iptal etse de, Alman Dışişleri Bakanlığı ve Abwehr’de hala Sovyetlerin bir teklifle geleceğine dair umut vardı; ancak bu hiçbir zaman gerçekleşmedi.^[17] Tartışmalar 1942’nin sonlarında yeniden canlandı ancak Mihver’in 1943’te Stalingrad’ı kaybetmesinin ardından planlardan vazgeçildi.^[18]

Tüm bu müzakerelerin ortasında Han, Roma’da sürgünde kaldı ve hiçbir zaman Alman ya da Sovyet yetkililerle doğrudan görüşmedi. Bazı savaş dönemi haberleri onun aktif bir Nazi ajanı olduğunu öne sürerken,^[19] diğer kaynaklar Berlin’i ziyaret etmek için vize almayı bile başaramadığını öne sürmektedir.^[20] Operasyonla ilgili görüşmelere katılmak üzere Almanya, Sovyetler Birliği, İtalya ve İsviçre arasında seyahat eden kişi, Han’ın kendi adına müzakere etmesi için tam yetki verdiği kayınbiraderi Ghulam Siddiq’ti.^[17]

Emanullah, 1927 yılının sonlarında Avrupa’yı seyahat etti.^[14] Afgan Kralı ve Kraliçesi, Karaçi’den yola çıktılar ve yolda Kahire’de Mısır Kralı Fuad ile buluştular. 8 Ocak 1928’de İtalya’ya gitti; orada İtalya Kralı III. Vittorio Emanuele ve Başbakanı Benito Mussolini ile görüştü. Ardından Vatikan’da Papa XI. Pius ile bir araya geldi. 22 Ocak’ta Nice ve ardından 25 Ocak’ta Paris’e vardı; Fransa Cumhurbaşkanı Gaston Doumergue ile görüştü. 8 Şubat’ta Brüksel’de Belçika Kralı I. Albert ve Kraliçe Elisabeth ile görüştü. 22 Şubat’ta Berlin’e vardı ve aynı gün Cumhurbaşkanı Paul von Hindenburg ile bir araya geldi.

Kral V. George ve Kraliçe Mary’nin davetlisi olarak Büyük Britanya’ya gitti. Buharlı gemi SS Maid of Orleans ile 13 Mart 1928’de Dover’a vardı. Kraliyet çifti, 5 Nisan’da İngiltere’den ayrılarak Polonya’ya doğru yola çıktı. Yolda, Emanullah’ın acil bir bademcik ameliyatı geçirdiği Berlin’de uzun bir mola verdiler. Emir’in de içinde bulunduğu kraliyet treni, 28 Nisan’da Polonya’nın sınır kasabası Zbąszyń’a vardı. Ertesi gün Varşova’da Polonyalı bakanlar, Meclis Başkanı ve ülkenin Cumhurbaşkanı Ignacy Mościcki tarafından karşılandı. Emanullah’a isteği üzerine Polonya Birinci Mareşali Józef Piłsudski ile bir görüşme izni verildi. Afgan kafilesi, 2 Mayıs 1928’de Varşova’dan ayrılarak ülkenin doğusuna, Sovyetler Birliği sınırına doğru yola çıktı.^[21]

Son olarak Emanullah Han, 20 Mayıs 1928’de Türkiye’nin ilk Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ü ziyaret etti ki bu ziyaret o dönemde yabancı bir devlet başkanının Türkiye’ye yaptığı ilk devlet ziyaretiydi. Bu ziyaret sırasında Türkiye, Afganistan ile ilk teknik yardım anlaşmasını imzaladı.^[22]

Hindistan’a kaçtıktan sonra Kral Emanullah Han, dünya turu sırasında Kral III. Vittorio Emanuele tarafından kendisine Müjde Nişanı verilmesi nedeniyle İtalya’ya sığındı. 26 Nisan 1960 tarihinde İsviçre’nin Zürih kentinde öldü.^[4][5] Cenazesi Afganistan’a getirildi ve doğudaki Celalabad şehrinde babası Habibullah Han’ın mezarının yanına defnedildi. Geride dul eşini, dört oğlunu ve aralarında Afganistan Prensesi India’nın da bulunduğu beş kızını bıraktı.^[23]

Bir dönem Dışişleri Bakanı olan Sardar-ı Ala Mahmud Beg Tarzi’nin ikinci eşi Esma Rasmiya Hanım’dan olan kızı Süreyya Tarzi (1899-1968) ile evlendi. Emanullah ve Süreyya’nın 6 kızı ve 4 oğlu vardı. Bunlardan bazıları;

• Prenses Ameenah Şah (1916-1992). Sürgünde bulunduğu sırada, 1954 yılında Mustafa Hasanoviç Ar adında Bosna kökenli bir Türk vatandaşıyla evlendi. Mustafa Hasanoviç Ar, milletvekili oğluydu.
• Prenses Meliha (1920-2011). İstanbul Üniversitesi’nde tıp doktoru oldu ve Celâl Bayar’ın yakın akrabası olan Türk mühendis Tahir Söker ile evlendi.^[24]
• Prens Rahmetullah (1921-2009). İtalyan general Rodolfo Graziani’nin yeğeni Adelia Graziani ile evlendi.^[25]
• Prenses Adeela (1925-2000). İtalyan süvari subayının oğlu olan Armando Angelini ile evlendi. Dört tane kızı oldu.^[26]
• Prens Ehsanullah (1926-2017). Mahmud Tarzi’nin oğlu Albay Tavvab Tarzi’nin kızı Leyla Tarzi ile evlendi. Her ikisi de İstanbul’da doğan 2 oğulları oldu.
• Prenses India (1929-2023). 1951 yılında İranlı bir toprak sahibi olan Kazem Malek ile evlendi ve İran’ın Meşhed kentine yerleşti. Soraya ve Hamdam adında iki kızı oldu. Sekiz yıllık evliliğin ardından Prenses India kocasından boşandı ve iki kızıyla birlikte yaşamak üzere Roma’ya döndü. 1966 yılında Afgan bir işadamı olan Abdul Rauf Haider ile evlendi. Bu evlilikten 1967 yılında Roma’da doğan Eskandar adında bir oğulları oldu. 1968 yılında Prenses India, annesi Kraliçe Süreyya’nın ölümünün ardından Afganistan’a döndü. Celalabad’daki cenaze törenlerine katıldı ve anavatanından çok etkilendi ve o andan itibaren Afganistan’ın yararına çalışmaya karar verdi.^[27]
• Prenses Nagia, Emanullah ve Süreyya’nın en küçük kızı. İstanbul ziyareti sırasında tanıştığı Türk işadamı İlter Doğan ile evlendi. Ömer ve Hümeyra adından iki çocukları vardır.^[28]